Ενας διάλογος που ξεκίνησε φυσικά, αλλά εξελίχθηκε σε ζωντανό… μάθημα τέχνης, διαποτισμένος βέβαια από συναισθήματα κατάνυξης και σεβασμού.
Ερικαίτη: Κοίτα τον ναό! Δεν μοιάζει με κανέναν άλλον που έχουμε δει. Ξέρεις, όταν έλεγαν «ζωντανό μουσείο» νόμιζα πως υπερέβαλλαν, αλλά…
Νίκη: Εχεις απόλυτο δίκιο, Ερικαίτη. Εδώ, στην καρδιά της Αμφισσας, η ιστορία συναντά μια καλλιτεχνική επανάσταση. Φαντάσου, θεμελιώθηκε το 1859 πάνω σε μια παλαιοχριστιανική βασιλική. Ομως η πραγματική μαγεία είναι μέσα, στον «Καμβά» του Σπύρου Παπαλουκά!
Ερικαίτη: Αυτός ο Παπαλουκάς ήταν πραγματικά ένας τολμηρός καλλιτέχνης! Διάβαζα ότι το 1927 κέρδισε τον διαγωνισμό αγιογράφησης, αλλά αυτό που παρέδωσε δεν ήταν απλά μία σύνθεση που μιμείται τις αγιογραφίες του Βυζαντίου. Ηταν μια ριζοσπαστική σύνθεση.
Ο Σπύρος Παπαλουκάς (αυτοπροσωπογραφία)
Νίκη: Ακριβώς! Η επιτροπή που τον επέλεξε – με τους Ορλάνδο, Πικιώνη, Ζάχο, Παρθένη – είδε την ιδιοφυΐα. Ο Παπαλουκάς έφερε το Φως και το Χρώμα του 20ού αιώνα μέσα στον ιερό χώρο. Ανήκει στη λεγόμενη «Γενιά του ’30» που αναζήτησε την «ελληνικότητα», δηλαδή μια τέχνη με ιθαγένεια και ταυτότητα, όπως την αναζητούσε σε γενικότερο πεδίο η ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου! Επηρεασμένος από το Παρίσι, τους κυβιστές και τους φωβιστές, χρησιμοποίησε χρώματα που «εκπλήσσουν»: έντονο πράσινο, κόκκινο, κίτρινο και μπλε.
Ερικαίτη: Είδες πώς αποδομεί τις φόρμες; Είναι σαν να βλέπεις την ιστορία της τέχνης να εκτυλίσσεται στους τοίχους. Πώς κατάφερε να συνδυάσει την παράδοση – αφού είχε περάσει και από το Αγιον Ορος, όπου παρέμεινε για έναν ολόκληρο χρόνο, μελετώντας την φύση και τα αρχιτεκτονήματα και συνομιλώντας με τη βυζαντινή ζωγραφική – με το τόσο μοντέρνο βλέμμα; Πρόκειται για την αναγέννηση της θρησκευτικής ζωγραφικής. Ο Σπύρος Παπαλουκάς δεν ζωγράφισε απλώς εικόνες στους τοίχους της Μητρόπολης της Αμφισσας· δημιούργησε έναν ολοκληρωμένο διάλογο με τον χώρο, ενσωματώνοντας τα έργα του στην αρχιτεκτονική του ναού. Το αποτέλεσμα είναι μια συνολική αισθητική και πνευματική εμπειρία που υπερβαίνει την απλή παρατήρηση αγιογραφιών.
Νίκη: Είναι η απόδειξη ότι η θρησκευτική τέχνη δεν χρειάζεται να είναι στατική. Ομως… η ιστορία πίσω από τις τοιχογραφίες είναι και λίγο μελαγχολική. Διάβασα ότι η συντηρητική κοινωνία της Αμφισσας απέρριψε το έργο του.
Ερικαίτη: Ναι, αυτό είναι το πιο συγκλονιστικό κομμάτι. Η εικονογράφηση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Ο Παπαλουκάς άφησε τις σκαλωσιές του ως σιωπηλή διαμαρτυρία! Τις αφαίρεσε μόλις το 1934, μετά από δικαστική απόφαση που τον δικαίωσε. Το Ιερό Βήμα και τμήματα του γυναικωνίτη παρέμειναν αζωγράφιστα, και ακόμη και σήμερα το ύφος του αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό από ορισμένους θεολογικούς κύκλους. Αυτό, όμως, κάνει τον ναό ακόμα πιο γοητευτικό. Μας δείχνει την ένταση εκείνης της εποχής.
Νίκη: Πόσο κρίμα να κινδυνεύουν τέτοια αριστουργήματα! Πρέπει να τονίσουμε στο ρεπορτάζ μας πόσο σημαντική ήταν η προσπάθεια για τη σωτηρία των τοιχογραφιών.
Ερικαίτη: Ηταν μια τιτάνια προσπάθεια! Από το 2011-2012, μελέτες με τρισδιάστατη τεκμηρίωση και σύγχρονες έρευνες. Δώδεκα επιστημονικά ιδρύματα από Ελλάδα και Ιταλία συνεργάστηκαν! Κι όλα αυτά, από τον ναό και έναν ιδιώτη έλληνα χορηγό. Πραγματική αναγέννηση!
Νίκη: Πριν φύγουμε, δεν πρέπει να ξεχάσουμε τον Θησαυρό των Ανθιβόλων! Πάμε στη Δημοτική Πινακοθήκη «Σπύρος Παπαλουκάς» στη Χάρμαινα.
Ερικαίτη: Απαραίτητα! Εκεί είναι το «μυστικό εργαστήρι» του! Τα 349 ανθίβολα – τα τρυπημένα σχέδια σε φυσική κλίμακα – μας δείχνουν τη σχολαστική του τεχνική. Είναι σαν να μπαίνεις στο σκεπτικό του ζωγράφου.
Νίκη: Συνοψίζοντας, η επίσκεψη εδώ δεν είναι απλά μια εκκλησιαστική επίσκεψη. Είναι μια συνολική αισθητική και πνευματική εμπειρία. Θα δεις με νέα ματιά πόσο καινοτόμα και γεμάτη ζωή μπορεί να είναι η τέχνη, ακόμα και μέσα σε έναν ιερό χώρο.
Ερικαίτη: Ακριβώς. Είμαστε μάρτυρες ενός αριστουργήματος που, παρά τις αντιδράσεις, συνεχίζει να εμπνέει και να εντυπωσιάζει. Πάμε για τον τίτλο; «Ιερά Μητρόπολη Αμφισσας: Εκεί που το Βυζάντιο συνάντησε τη Μοντέρνα Τέχνη»!
