Ελευθερία του Τύπου στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης

Η ελευθερία του Τύπου είναι θεμελιώδης πυλώνας των φιλελεύθερων δημοκρατιών και προϋπόθεση της ορθής λειτουργίας της δημόσιας σφαίρας. Αναγνωρίζοντας τη σημασία της ελευθεροτυπίας, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, το 1993, καθιέρωσε την Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου.

Έκτοτε, η 3η Μαΐου γίνεται η αφορμή να αναδειχθεί η σημασία της ανεξάρτητης, πολυφωνικής και ελεύθερης δημοσιογραφίας για την ενίσχυση της Δημοκρατίας και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι η μέρα που τίθενται όχι μόνο τα ζητήματα της ελευθεροτυπίας αλλά και αυτά για το παρόν και το μέλλον της δημοσιογραφίας.

Η κατάσταση σήμερα

Η σχέση της δημοσιογραφίας και της Δημοκρατίας είναι σχέση ευθέως ανάλογη, γεγονός που, τα τελευταία χρόνια, επιβεβαιώνεται στην παγκόσμια τάση υποχώρησης τόσο της Δημοκρατίας όσο και της ελευθερίας του Τύπου. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ετήσιας έρευνας της Economist Intelligence Unit, το 2025, λιγότεροι από τους μισούς πολίτες του κόσμου, το 45%, ζει σε συνθήκες Δημοκρατίας. Το υπόλοιπο 55% βρίσκεται υπό την εξουσία υβριδικών ή αυταρχικών καθεστώτων. Αντίστοιχη είναι η εικόνα που δίνει ο Παγκόσμιος Δείκτης για την Ελευθερία του Τύπου των Ρεπόρτερ χωρίς Σύνορα (RSF): σε περισσότερες από τις μισές χώρες του κόσμου η κατάσταση για τους δημοσιογράφους είναι «δύσκολη» ή «πολύ σοβαρή» και σε λιγότερες από μία στις τέσσερις «ικανοποιητική».

Προφανώς, σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία κινείται με την ταχύτητα του φωτός και η κοινή γνώμη συγκροτείται μέσα από φίλτρα αλγοριθμικής επιλογής και οπτικοακουστικής υπερφόρτωσης, η ελευθερία του Τύπου δεν είναι δεδομένη. Ασφαλώς, ποτέ δεν ήταν δεδομένη, όμως οι σημερινές συνθήκες επιτείνουν το πρόβλημα. Αντιμέτωπος με οικονομικές πιέσεις, πολιτικές παρεμβάσεις, στρατηγικές αγωγές (SLAPPs), τους τεχνολογικούς κολοσσούς των μηχανών αναζήτησης και των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης, την τεχνητή νοημοσύνη αλλά και την απειλή της παραπληροφόρησης, ο δημοσιογραφικός λόγος δίνει καθημερινά μάχη για να ακουστεί καθαρά και υπεύθυνα.

Η απειλή δεν είναι μόνο εξωτερική: ο ίδιος ο Τύπος συχνά υπονομεύει την αποστολή του. Σε κάποιες εκδοχές του κίτρινος, σκανδαλοθηρικός, ευήκοος σε συμφέροντα, συχνά ακραία εμπορευματοποιημένος ή εκτός δεοντολογικών ορίων, με την ελευθερία της έκφρασης να εκπίπτει σε ασυδοσία, λειτουργεί όχι ως θεματοφύλακας της Δημοκρατίας, αλλά ως εργαλείο κερδοσκοπίας, επιρροής, χειραγώγησης ή και εκβιασμού.

Τεχνητή Νοημοσύνη και Τύπος

Στο πλαίσιο αυτό, η ραγδαία είσοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης στον χώρο της ενημέρωσης εγείρει κρίσιμα ερωτήματα για το μέλλον της δημοσιογραφίας αλλά εν τέλει και της αλήθειας. Ο κίνδυνος απώλειας δημοσιογραφικών θέσεων είναι ορατός αφού δημοσιογραφικά καθήκοντα μπορούν να υποκατασταθούν από την ΤΝ, δεδομένου ότι η επίδρασή της στη συλλογή, επεξεργασία και διάδοση πληροφοριών είναι πλέον καθοριστική. Επίδραση που συνεπάγεται τόσο καινοτόμες ευκαιρίες όσο και βαθιές προκλήσεις. Οι δυνατότητες αυτοματοποιημένης παραγωγής κειμένου, εικόνας και ήχου, σε συνδυασμό με τη διάχυση περιεχομένου μέσω κοινωνικών δικτύων, επαναπροσδιορίζουν τις έννοιες της πρωτογενούς πληροφορίας και της πηγής.

Τα deepfakes όχι μόνο παραποιούν την πραγματικότητα, αλλά παράγουν πραγματικότητα, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της προσομοιωτικής δύναμης των νέων μέσων, στη σχετικοποίηση της διάκρισης αληθούς – ψευδούς και εν τέλει στην παραπληροφόρηση, υπονομεύοντας την εμπιστοσύνη του κοινού στον δημοσιογραφικό λόγο. Η παραδοσιακή δημοσιογραφία, θεμελιωμένη στην επαλήθευση της πληροφορίας, στην ευθύνη και την ανθρώπινη κρίση, δοκιμάζεται από μηχανισμούς που παράγουν περιεχόμενο χωρίς εγγυήσεις ποιότητας, ακρίβειας ή ηθικής λογοδοσίας. Η αδιαφάνεια των αλγορίθμων, η δημιουργία περιεχομένου χωρίς ανθρώπινο έλεγχο και η χειραγώγηση της πληροφορίας από ισχυρούς παρόχους τεχνολογίας θέτουν σε δοκιμασία την ελευθερία του Τύπου και την αξιοπιστία της ενημέρωσης.

Στον αντίποδα προβληματικών εφαρμογών της ΤΝ, εφαρμογές όπως η επεξεργασία δεδομένων, η αυτόματη μετάφραση, η αναγνώριση προτύπων σε μεγάλα σύνολα δεδομένων, η βοήθεια των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης ή η βελτίωση της ακρίβειας και της ταχύτητας στην κάλυψη γεγονότων αλλά και αρχειακής αναζήτησης, συμβάλλουν στο δημοσιογραφικό έργο. Η ίδια η ΤΝ, σε μια εγγενή αντίφαση που υποδηλώνει τη διττή της φύση, επικουρεί και αντιμετωπίζει το πρόβλημα της παραπληροφόρησης.

Ηθικά και κανονιστικά διλήμματα

Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν αποτελεί ουδέτερο τεχνικό εργαλείο, αλλά υπερκαθορίζεται κοινωνικοπολιτικά. Τα κρίσιμα ερωτήματα που τίθενται είναι ποιος την ελέγχει, με ποια κριτήρια, για ποιους σκοπούς και με ποιες συνέπειες για τη δημόσια σφαίρα.

Προφανώς, ούτε η ενσωμάτωση της ΤΝ στη δημοσιογραφία είναι ουδέτερη: εμπλέκει ζητήματα διαφάνειας, ιδιοκτησίας των εργαλείων, ιδεολογικής προκατάληψης των μοντέλων, και – κυρίως – το ερώτημα ποιος ορίζει τι είναι «αλήθεια» σε ένα περιβάλλον όπου η ίδια η πραγματικότητα «κατασκευάζεται».

Η πρόκληση επομένως σήμερα, για μία ακόμη φορά, δεν είναι μόνο τεχνολογική, αλλά βαθιά πολιτική και ηθική. Ποιος φέρει την ευθύνη για τις αποφάσεις που λαμβάνει ένα μοντέλο ΤΝ; Πώς προστατεύεται η πολυφωνία όταν η πληροφορία διακινείται από μηχανές που λειτουργούν ως «πυλωροί» και διανέμουν περιεχόμενο βάσει του προφίλ των χρηστών; Προφίλ που συγκροτείται από την ιχνηλάτηση των διαδικτυακών επιλογών τους, και οδηγεί σε πληροφορικές φούσκες διήθησης (filter bubble) και θαλάμους της ηχούς (echo chambers), δηλαδή στον αποκλεισμό της άλλης άποψης και στην επιβεβαίωση στερεοτύπων και προκαταλήψεων. Υπονόμευση της πολυφωνίας συνιστά και η βάσει επισκεψιμότητας ιεράρχηση και προβολή των ειδήσεων, αφού συχνά το περιεχόμενο με τις περισσότερες προβολές είναι αυτό με τίτλους-δολώματα για κλικάρισμα («clickbait») ή με σκανδαλοθηρική, τρομολαγνική και συνωμοσιολογική θεματολογία. Ποιος έχει την ευθύνη για τον έλεγχο του περιεχομένου των αναρτήσεων στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και τι σημαίνει για την ελευθερία της έκφρασης και τη Δημοκρατία;

Χρειάζεται επομένως σαφές κανονιστικό πλαίσιο, τόσο για την ευθύνη των μέσων όσο και για τη χρήση ΤΝ από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς ενημέρωσης.

Μαρίνας Ρήγου, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.