Γεώργιος Παπανδρέου: Τα ανέκδοτα χειρόγραφα και το μήνυμα κατά της χούντας

Σαν σήμερα, την 1η Νοεμβρίου 1968, έφυγε από τη ζωή ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο «Γέρος της Δημοκρατίας», μια από τις πλέον εμβληματικές μορφές της νεότερης πολιτικής ιστορίας.

Ο θάνατός του, μέσα στη σκοτεινή περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας, συγκλόνισε τον ελληνικό λαό και μετατράπηκε σε σύμβολο αντίστασης.

Την επομένη, στις 2 Νοεμβρίου, η κηδεία του στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών εξελίχθηκε σε μια από τις πρώτες μαζικές διαδηλώσεις υπέρ της ελευθερίας και κατά του καθεστώτος.

Επτά χρόνια αργότερα, στις 2 Νοεμβρίου 1975, ο Σταύρος Ψυχάρης γράφει στο «ΒΗΜΑ» ένα αφιέρωμα στη μνήμη του, φέρνοντας για πρώτη φορά στο φως ανέκδοτα χειρόγραφα και επιστολές του Γεωργίου Παπανδρέου.

Πρόκειται για σπάνιο υλικό που αναδεικνύει την προσωπική του γραφή, την πολιτική του οξυδέρκεια και την αφοσίωση του στη δημοκρατία.

Ο πολιτικός που έγραφε ο ίδιος τα λόγια του

Είναι γνωστό πως οι περισσότεροι πολιτικοί βασίζονται σε συνεργάτες για τη συγγραφή των λόγων ή των ανακοινώσεών τους.

Όπως σημειώνει ο Σταύρος Ψυχάρης στο αφιέρωμα, ο Γεώργιος  Παπανδρέου ανήκε στις σπάνιες εξαιρέσεις πολιτικών που έγραφαν μόνοι τους κάθε τους λόγο, κάθε επιστολή και μήνυμα:

«Ουδέποτε ο αλησμόνητος γέρος επέτρεψε σε οποιονδήποτε να γράψει οτιδήποτε για λογαριασμό του. Όλα, από τον σημαντικώτερο λόγο του μέχρι την πιο απλή επιστολή, όλα μόνος του τα έγραφε.

»Δεν είναι, ίσως, υπερβολή να υποστηρίξει κανείς ότι αν κάποιος μπορούσε να συγκεντρώσει όλα τα χειρόγραφα του Γεωργίου Παπανδρέου, θα είχε μια πρωτότυπη και γλαφυρή όσο και αυθεντική συγγραφή της νεώτερης πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας!»

Τα χειρόγραφα που δημοσιεύθηκαν συνδέονται με κρίσιμες στιγμές της νεότερης ιστορίας. Επιστολές προς τον Αρχιεπίσκοπο Αμερικής Ιάκωβο και προς το Παλάτι λίγο πριν την κρίση του 1965, καθώς και το συγκλονιστικό μήνυμα του Απριλίου 1968 μέσα από τη δικτατορία.

Προς τον Αρχιεπίσκοπο Ιάκωβο (1962)

Στην επιστολή αυτή, ο Παπανδρέου απαντά στον τότε Αρχιεπίσκοπο Αμερικής Ιάκωβο, ο οποίος του ζητούσε να τερματίσει τον Ανένδοτο Αγώνα «για να βρει η Χώρα την γαλήνη της».

Η απάντηση του Γέρου υπήρξε κομψή αλλά αποστομωτική, γραμμένη με ένα μείγμα ευγένειας αλλά και ακλόνητης αποφασιστικότητας που τον χαρακτήριζε. Ένα κείμενο που «σφάζει με το γάντι» τον αποδέκτη του και αποκαλύπτει τη δύναμη του λόγου του Γεωργίου Παπανδρέου:

«Εν Αθήναις τη 9η Μαιου 1962 Μακαριώτατε,

Σας ευχαριστώ πολύ δια το τηλεγράφημά σας. Εννοώ τον πατριωτισμόν ο οποίος το ενέπνευσε. Με λυπεί, όμως, βαθύτατα, διότι και σεις και γενικώτερον ο Ελληνισμός της Αμερικής δεν έχετε ακριβή γνώσιν των γεγονότων και δια τούτο έχετε σχηματίσει δυσμενή γνώμη δια τον αγώνα της Ενώσεως Κέντρου […]

Δεν ζητούμεν συμμετοχήν εις την κυβέρνησιν. Ζητούμεν μόνον ενέργειαν τιμίων ελευθέρων εκλογών, εις το αποτέλεσμα των οποίων, ως αληθείς Δημοκράται, θα υποκύψωμεν.

Δύο συλλογισμοί ελπίζω να σας πείσουν δια το δίκαιον του αιτήματός μας:

1. Εάν ο κ. Καραμανλής πιστεύει ότι έχει πράγματι την εμπιστοσύνην του 51% […] διατί δεν δέχεται την ενέργειαν νέων, αλλά τιμίων και ελευθέρων εκλογών;

1. Ηκούσατε ποτέ έπειτα από ελευθέρας εκλογάς το ηττημένον κόμμα να ζητή άμεσον επανάληψιν; Υπάρχει αμφιβολία ότι η άμεσος επανάληψις θα οδηγήση εις βαρυτέραν ήτταν εφ’ όσον είναι ήδη γνωστή η νίκη του αντιπάλου κόμματος;

Κάλεσμα για αποκατάσταση της δημοκρατικής λειτουργίας

Κατά συνέπειαν μία μόνον εξήγησις υπάρχει της επιμονής μας δια την άμεσον ενέργειαν νέων εκλογών. Η πεποίθησίς μας ότι το αποτέλεσμα των εκλογών δεν οφείλεται εις την ελευθέραν θέλησιν του ελληνικού λαού, αλλά εις μεθόδους βίας και νοθείας.

Επιθυμώ επίσης να προβώ και εις μίαν άλλην εξήγησιν. Δεν υποστηρίζομεν ότι ολόκληρον τον εκλογικόν αποτέλεσμα υπέρ της ΕΡΕ είναι προϊόν βίας και νοθείας. Υποστηρίζομεν ότι η κοινοβουλευτική αυτοδυναμία της ΕΡΕ οφείλεται εις αθέμιτα μέσα. Έχομεν 55 νόμους, εις τους οποίους ενηργήθησαν εκλογαί. Υποστηρίζομεν ότι κατά μέσον όρον εις βουλευτής εις εκάστην εκλογικήν περιφέρειαν εκερδήθη υπέρ της ΕΡΕ δι’ αθεμίτων μέσων. Αντί επομένως των 173 βουλευτών η ΕΡΕ, χωρίς την βίαν και τη νοθείαν , θα είχε περίπου 120 βουλευτάς. Αυτοί είναι η πραγματική της δύναμη.

Θα ήτο δια τούτο σύμφωνον προς τας πατριωτικάς σας προθέσεις, να απευθυνθήτε όχι μόνον προς εμέ, αλλά επίσης και προς τον κ. Καραμανλή, όπως διευκολύνει την αποκατάστασον της ομαλής λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος, το οποίον παρεβιάσθη με το εκλογικόν πραξικόπημα της 19ης Οκτωβρίου. Και τότε θα επέλθη η Γαλήνη.

Μετά σεβασμού και φιλικών χαιρετισμών

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.11.1975. Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Προς τον Χοϊδά (24 Ιουνίου 1965)

Λίγο πριν από την «Αποστασία», ο τότε Πρωθυπουργός προσπαθούσε να αποτρέψει την κρίση με το Παλάτι, γράφοντας προς τον αρχηγό του βασιλικού γραφείου. Η επιστολή αυτή, λίγες μόνο ημέρες πριν από την απομάκρυνσή του, αποτυπώνει την πολιτική ψυχραιμία με την οποία αντιμετώπιζε την κρίση, αλλά και την ένταση των σχέσεων με τον Θρόνο:

«Καστρί, 24 Ιουνίου 1965
Κύριε Αρχηγέ του Γραφείου της Α.Μ. του Βασιλέως,

Έλαβον προ ολίγον την επιστολήν σας και σας εκφράζω την κατάπληξίν μου δια το περιεχόμενον της. Όπως και τηλεφωνικώς σας είπα όσα μου γράφετε περί ανακοινώσεως του Υπουργού Εθνικής Αμύνης ότι “απεφάσισα ευθύς άμα τη ψήφω εμπιστοσύνης να συγκαλέσω το Ανώτατον Συμβούλιον Εθνικής Αμύνης προς ενέργειαν μεταβολών εις τα ηγετικάς θέσεις των ενόπλων δυνάμεων” οφείλονται εις πλήρη παρανόησιν του Υπουργού της Εθνικής Αμύνης.

Ουδέποτε ήτο δυνατόν να προβώ εις τοιαύτην ενέργειαν προτού επικοινωνήσω με την Α. Μ. τον Βασιλέα. Ενθυμούμαι μάλιστα ότι εις ερώτησιν του κ. Γαρουφαλιά πότε σκέπτομαι να ζητήσω ακρόασιν του απάντησα ότι θέλω να ψηφισθή πρώτα η παραγραφή, η οποία αποκαθιστά ομαλόν πολιτικόν βίον και κατόπιν να ζητήσω ακρόασιν. Και αυτή είναι πράγματι η απόφασίς μου.

Εκφράζω και πάλιν την βαθείαν λύπην μου δια την αδόκητον αυτήν παρεξήγησιν.

Μετά πάσης τιμής

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

Πρωθυπουργός»

Το ιδιόχειρο αίτημα βιβλίων στην εξορία

Το αφιέρωμα περιλαμβάνει, επίσης, ένα φύλλο χαρτί πάνω στο οποίο ο Γεώργιος Παπανδρέου έγραψε, όταν η χούντα τον κρατούσε υπό περιορισμό, τη λίστα βιβλίων που ήθελε να του φέρουν για να διαβάζει:

«“Τον Θουκυδίδη σε μετάφραση Ελ. Βενιζέλου και Ρούφου και Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι” είναι τα βιβλία που ζητούσε ο Γ. Παπανδρέου από το νοσοκομείο του Μ.Τ.Σ. τις πρώτες μέρες της δικτατορίας, με το δημοσιευόμενο ανωτέρω ιδιόγραφο σημείωμα».

Η τελευταία δημόσια παρέμβαση

Στο αφιέρωμα του «ΒΗΜΑΤΟΣ» υπάρχει, επίσης, ολόκληρο το κείμενο του μηνύματος του Απριλίου 1968, που έστειλε ο Παπανδρέου κατά την περίοδο της δικτατορίας, όπως και η ευφυής τακτική που εφάρμοσε για να εξαπατήσει τους φύλακες και να στείλει μήνυμα στο εξωτερικό.

Πρόκειται για ένα κάλεσμα στην ελευθερία και την ελπίδα ότι το καθεστώς θα ανατραπεί.

Τον Απρίλιο του 1968 η δικτατορία βρίσκεται στην ακμή της. Ο Γεώργιος Παπανδρέου εξαντλημένος και ουσιαστικά φυλακισμένος στο Καστρί, αποφασίζει να απευθυνθεί και πάλι στον ελληνικό λαό και στον ελεύθερο κόσμο, καταγγέλλοντας τη δικτατορία:

«Γνωρίζει ότι συνέπεια του μηνύματος μπορεί να είναι μια νέα φυλάκισή του, με τραγικές για την υγεία του επιπτώσεις. Το έχει, όμως, αποφασίσει. Κάθεται και γράφει σε μερικές κόλλες χαρτί το μήνυμα, για να παραδώσει τα χειρόγραφα στον ανταποκριτή του Μπι Μπι Σι.

»Ένας από τους ελάχιστους στενούς φίλους του που μπορούν και τον επισκέπτονται, ρίχνει την ιδέα:

“Κύριε Πρόεδρε, να το μαγνητοφωνήσουμε και να στείλουμε στο Λονδίνο την ταινία…”.

»Ο Γεώργιος Παπανδρέου βρίσκει σωστή την ιδέα αλλά δεν την αποδέχεται. Φοβάται, ότι η φωνή του θα ακούγεται ραγισμένη, στην κατάσταση που βρίσκεται, ύστερα από τις πρόσφατες ταλαιπωρίες, η υγεία του. “Είναι εντάξει η φωνή σας κύριε Πρόεδρε” του λέγουν.

»Ο Γεώργιος Παπανδρέου συμφωνεί, αλλά θέτει έναν όρο: Θέλει να ακούσει ο ίδιος πρώτα την μαγνητοφώνηση και αν την εγκρίνει να σταλεί η ταινία στο Λονδίνο.

“Αυτό κύριε Πρόεδρε, δεν γίνεται. Αν την ακούσετε εσείς δυνατά την μαγνητοφώνηση θα την ακούσουν και οι φρουροί, και θα κατάσχουν την ταινία”, του λένε.

“Aυτό θα το ρυθμίσω εγώ!…”, λέγει ο Γεώργιος Παπανδρέου, έχοντας ήδη επινοήσει ένα πανέξυπνο τέχνασμα.

Το τέχνασμα του 1968

»Ύστερα από λίγη ώρα το μαγνητόφωνο που υπήρχε στο Καστρί άρχισε να μεταδίδει με όλη την έντασή του ένα λόγο του Γεωργίου Παπανδρέου προς τον Λαό της Αθήνας, που είχε εκφωνηθεί πριν λίγα χρόνια.

»Καθώς ακούγεται μαγνητοφωνημένη η φωνή του Γέρου οι φρουροί σπεύδουν κάτω από το παράθυρο να δουν τι συμβαίνει. Παρακολουθούν τον λόγο και σε λίγο φεύγουν χαμογελώντας. Καθώς απομακρύνονται από το παράθυρο ο Γεώργιος Παπανδρέου, που τους παρακολουθεί χωρίς να τον βλέπουν, τους ακούει να λένε:

– Ξεμωράθηκε ο Γέρος και βάζει τις ταινίες με τους παλιούς λόγους του για να τους ακούει και να ηδονίζεται…».

Για μέρες άφηνε το μαγνητόφωνο να παίζει παλιούς λόγους του, ώσπου οι φρουροί σταμάτησαν να δίνουν σημασία. Έτσι, όταν τελικά ηχογράφησε το νέο μήνυμα, εκείνο που θα έφτανε στο BBC και θα έδινε στον λαό «την ελπίδα ότι η δικτατορία θα πέσει», κανείς δεν αντιλήφθηκε τίποτα.

Το μήνυμα

Η τελευταία δημόσια παρέμβαση του Παπανδρέου, ήταν ακόμα ένα παράδειγμα της πνευματικής διαύγειας και της ψυχικής δύναμης που τον χαρακτήριζαν, ακόμη και υπό περιορισμό:

«Η ημέρα της αναστάσεως του Κυρίου συμπίπτει εφέτος με την επέτειο της Σταυρώσεως του Λαού μας. Το στρατιωτικόν πραξικόπημα της 21ης Απριλίου κατήργησεν όλας τας ελευθερίας. Κατήργησε την ελευθερίαν του Τύπου […] Κατήργησεν την ελευθερίαν του λόγου. Ουδείς δύναται να ασκήση έλεγχον […]

Ισχυρίζεται η χούντα ότι αποκατέστησεν την τάξιν. Αλλά δεν είναι η τάξις του νόμου, η τάξις των ελευθέρων ανθρώπων. Είναι η τάξις του φόβου, η τάξις των στρατοδικείων. Και είναι το κοινόν γνώρισμα όλων των ολοκληρωτικών καθεστώτων […]

Η αλήθεια είναι ότι προς ματαίωσιν της ιδικής μας εκλογικής νίκης κατεσκευάσθη ο μύθος του κομμουνιστικού κινδύνου και επεχειρήθη το πραξικόπημα.

Και την πλήρη απόδειξιν ότι δεν υπήρχεν ο κίνδυνος κομμουνιστικής επαναστάσεως έχει προσκομίσει αυτή η χούντα. Επί εν έτος επιδίδεται εις έρευνας. Και δεν κατόρθωσε να ανεύρη ούτε έν όπλον, όχι μόνον εις τον ιδικόν μας δημοκρατικόν κόσμον, αλλά ούτε και εις τους κομμουνιστάς. Ούτε έν! Πώς λοιπόν θα εγίνετο επανάστασις ενός άοπλου Λαού εναντίνο ενός πανόπλου κράτους; Μόνον ηλίθιοι είναι δυνατόν πλέον να πιστεύουν αυτόν τον μύθον […]

Δια την πρώτη Σεπτεμβρίου έχει ορισθεί η ενέργεια δημοψηφίσματος επί του νέου Συντάγματος. Ποιον θα είναι το νέον Σύνταγμα ουδείς ακόμη γνωρίζει. Η δικτατορία συντάσσει το Σύνταγμα της Δημοκρατίας! […] Εις αντάλλαγμα της πλήρους καταλύσεως του Συντάγματος η χούντα προσφέρει εις τον λαόν την μελέτην του Συντάγματος. Εις την τυραννίαν προσθέτει και τον εμπαιγμόν! […]

Κάλεσμα για διεθνή απομόνωση της χούντας

Και τώρα απευθύνομαι προς τον ελεύθερον κόσμον. Είχομεν ελπίσει, έπειτα από τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον, ότι ο φασισμός είχεν οριστικώς συντιβεί και ότι δεν θα ηδύνατο πλέον να εμφανισθή, τουλάχιστον, εις την Ευρώπην. Και όμως συνέβη. Και αποτελεί εντροπήν δι’ ημάς ότι έκαμε την αρχήν από την πατρίδα μας την Ελλάδα, την κοιτίδα της Δημοκρατίας.

Αλλά η τύχη της χούντας δεν πρόκειται να είναι γεγονός τοπικόν. Θα αποτελέση παράδειγμα […]

Δια τούτο απευθύνομαι προς τον ελεύθερον κόσμον, τους λαούς και τας κυβερνήσεις των […] Δεν ζητούμεν επέμβασιν εις την εσωτερικήν μας ζωήν. Αλλά έχουν δικαίωμα να ρυθμίζουν την ιδικήν των πολιτικήν. Και μία διεθνής απομόνωσις και πολιτική και οικονομική της χούντας θα οδηγήση εις την άμεσον κατάρρευσιν της. […] Ο ελεύθερος κόσμος με τοιαύτην πρωτοβουλίαν και θα τιμήση και θα προστατεύση τον εαυτό του. Θα καταστή άξιος του ονόματός του».