Η λέξη gaslighting έχει εισβάλει δυναμικά στο λεξιλόγιο των περισσοτέρων τα τελευταία χρόνια.
Από τις προσωπικές σχέσεις μέχρι ακόμα και τον πολιτικό λόγο, περιγράφει μια τακτική ψυχολογικής χειραγώγησης.
Τη συνειδητή αμφισβήτηση της πραγματικότητας του θύματος, με στόχο να το κάνει να αμφιβάλλει για τη μνήμη, την κρίση και την αντίληψή του.
Το 2022, το Merriam-Webster ανέδειξε τον όρο gaslighting ως λέξη της χρονιάς, επιβεβαιώνοντας την εξάπλωσή του σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής. Σήμερα, αυτό το ψυχολογικό μανιπουλάρισμα δεν περιορίζεται στις διαπροσωπικές σχέσεις. Έχει μεταφερθεί και στον χώρο εργασίας.
Η πρώτη διεθνής κλίμακα μέτρησης από το ΕΚΠΑ
Μέχρι πρόσφατα, η συστηματική καταγραφή και μέτρηση του gaslighting στο χώρο εργασίας –της ψυχολογικής χειραγώγησης εργαζομένων από προϊσταμένους– παρέμενε ανεξερεύνητη. Αυτήν την ερευνητική κενότητα ήρθε να καλύψει μια ελληνική πρωτοβουλία.
Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), μέσω του Εργαστηρίου Κλινικής Επιδημιολογίας του Τμήματος Νοσηλευτικής, ανέπτυξε και στάθμισε την κλίμακα “Gaslighting at Work Scale” (GSW), το πρώτο επιστημονικά έγκυρο εργαλείο παγκοσμίως για τη μέτρηση της ψυχολογικής χειραγώγησης στον εργασιακό χώρο.
«Το gaslighting αναδύεται στη σχέση μεταξύ δύο ατόμων, όταν το ένα βρίσκεται σε θέση ισχύος και το άλλο σε θέση αδυναμίας», εξηγεί ο Αναπληρωτής Καθηγητής Πέτρος Γαλάνης, εκ μέρους της ομάδας, την οποία συναπαρτίζουν ο επίκουρος καθηγητής Ιωάννης Μωύσογλου, το μέλος ΕΔΙΠ Ολυμπία Κωνσταντακοπούλου και οι υποψήφιες διδακτόρισσες Αγλαΐα Κατσιρούμπα, Μαρία Τσιαρχή και Αντιγόνη Κολησιάτη.
«Ψάχνοντας στη βιβλιογραφία διαπιστώσαμε ότι περιέργως δεν υπάρχει διεθνώς κάποια έγκυρη κλίμακα που να μετράει το gaslighting στον χώρο της εργασίας. Θεωρήσαμε, λοιπόν, σημαντικό να μάθουμε με εγκυρότητα τον βαθμό στον οποίο αυτή η μορφή κακοποιητικής συμπεριφοράς υφίσταται στον εργασιακό χώρο».
Η κλίμακα εξετάζει δύο βασικές διαστάσεις. Αφενός, την απώλεια εμπιστοσύνης του εργαζόμενου στον εαυτό του, ως αποτέλεσμα της χειραγώγησης από τον προϊστάμενο, και
Αφετέρου, την κατάχρηση εξουσίας από την πλευρά του προϊσταμένου.
Σύμφωνα με την ερευνητική ομάδα, η κλίμακα που δημιούργησαν διαθέτει υψηλή εγκυρότητα και αξιοπιστία, επιτρέποντας την ταχεία και ακριβή αποτύπωση ενός φαινομένου που μέχρι τώρα διαφεύγει από τις παραδοσιακές μετρήσεις εργασιακής παρενόχλησης.
Ανησυχητικά ευρήματα gaslighting
Τα πρώτα ευρήματα από την εφαρμογή της κλίμακας είναι αποκαλυπτικά. Σε δείγμα 580 εργαζομένων στην Ελλάδα, το 61% δήλωσε ότι βιώνει υψηλά επίπεδα ψυχολογικής χειραγώγησης από τους προϊσταμένους του. Το ποσοστό αυτό υπογραμμίζει ότι το φαινόμενο δεν αποτελεί μια σπάνια συνθήκη, αλλά μια σιωπηρή καθημερινότητα σε πολλούς εργασιακούς χώρους.
Ακόμη πιο δραματικά είναι τα στοιχεία από ειδικές επαγγελματικές ομάδες. Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε 410 νοσηλευτές, το 65% ανέφερε ότι δέχεται έντονη ψυχολογική χειραγώγηση. «Το gaslighting είναι μια μορφή κακοποιητικής συμπεριφοράς που χρησιμοποιείται από τους θύτες για να χειραγωγήσουν τα θύματά τους», τονίζει ο κ. Γαλάνης. «Μάλιστα το εξαιρετικά απαιτητικό και επίπονο εργασιακό περιβάλλον στο οποίο εργάζονται οι νοσηλευτές ευνοεί τέτοιες συμπεριφορές, καθώς οι προϊστάμενοι, στον βωμό της πίεσης και των αυξημένων αναγκών, αρκετά συχνά προσπαθούν να χειριστούν τους υφιστάμενους τους, έτσι ώστε να πετύχουν τους στόχους τους».
Ο ίδιος μάλιστα επισημαίνει ότι «στην πλειονότητα των περιπτώσεων το gaslighting γίνεται ασυνείδητα από τους προϊσταμένους, οι οποίοι δεν αντιλαμβάνονται ότι το κάνουν». Παρόλα αυτά, οι συνέπειες για τους εργαζόμενους είναι καταστροφικές: burnout, άγχος, καταθλιπτικά συμπτώματα, αποξένωση και αυξημένη πρόθεση αποχώρησης από τη δουλειά.
Η «σιωπηρή» εξουθένωση πίσω από τα νούμερα
Η εν λόγω έρευνα φέρνει στο προσκήνιο σημαντικά στοιχεία για την ψυχολογική καταπόνηση των εργαζομένων. «Με μεγάλη έκπληξη και λύπη διαπιστώσαμε ότι το gaslighting συνυπάρχει με άλλα εργασιακά προβλήματα και θέματα ψυχικής υγείας», λέει ο κ. Γαλάνης. «Το 60% των νοσηλευτών που υφίστανται gaslighting θέλουν να αλλάξουν εργασία, το 80% βιώνουν παράλληλα σιωπηρή παραίτηση, ενώ το 75% είναι ταυτόχρονα και επαγγελματικά εξουθενωμένοι».
Η εικόνα είναι ακόμη πιο ανησυχητική όταν εξετάζονται οι ψυχολογικές συνέπειες: το 70% όσων δέχονται gaslighting παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα άγχους, ενώ το 60% εμφανίζει συμπτωματολογία κατάθλιψης. «Το gaslighting είναι το κερασάκι στην τούρτα της επαγγελματικής, συναισθηματικής και σωματικής εξουθένωσης που βιώνουν οι νοσηλευτές», προσθέτει ο κ. Γαλάνης.
Διαφορές από bullying και mobbing
Παρά τις επιφανειακές ομοιότητες, το gaslighting διαφέρει ουσιαστικά από άλλες κακοποιητικές συμπεριφορές. «Το gaslighting γίνεται με ύπουλο και λεπτό τρόπο από χειριστικά άτομα και δύσκολα γίνεται αντιληπτό από τα θύματα, με αποτέλεσμα να το βιώνουν χωρίς καν να το καταλαβαίνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα», εξηγεί ο κ. Γαλάνης. «Ο πυρήνας του είναι η διαστρέβλωση της πραγματικότητας, ενώ το bullying είναι πιο άμεσο και επιθετικό, περιλαμβάνοντας λεκτική ή και σωματική βία». Η διάκριση είναι κρίσιμη, καθώς απαιτεί εξειδικευμένα εργαλεία μέτρησης και διαφορετικές στρατηγικές αντιμετώπισης.
Η ελληνική εργασιακή κουλτούρα και η «κουλτούρα σιωπής»
Η ελληνική εργασιακή πραγματικότητα φαίνεται να αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την εξάπλωση τέτοιων συμπεριφορών. «Η παραδοσιακή ιεραρχική δομή που επικρατεί ενισχύει σχέσεις εξουσίας, όπου οι ανώτεροι έχουν σημαντικό έλεγχο στους υφισταμένους», επισημαίνει ο κ. Γαλάνης. «Οι εργαζόμενοι συχνά θεωρούν ότι τέτοιες συμπεριφορές είναι “μέρος της δουλειάς” ή ότι “δεν αλλάζει τίποτα”, με αποτέλεσμα να μην καταγγέλλουν περιστατικά».
Για τον ίδιο, το ζητούμενο είναι σαφές: «Είναι ανάγκη να αναπτυχθούν και να εφαρμοστούν εκπαιδευτικά προγράμματα τόσο για τους εργαζόμενους όσο και για τους προϊσταμένους. Ο προϊστάμενος πρέπει να στηρίζει τους εργαζόμενους και να στέκεται δίπλα τους, ώστε μαζί να διαμορφώνουν το κατάλληλο εργασιακό περιβάλλον».
Γιατί η μέτρηση είναι κρίσιμη
Η δημιουργία της κλίμακας από την ερευνητική ομάδα του ΕΚΠΑ δεν αποτελεί απλώς μια επιστημονική καινοτομία· είναι ένα εργαλείο προστασίας. Η έγκυρη μέτρηση του φαινομένου είναι το πρώτο βήμα για την κατανόησή του και, κατ’ επέκταση, για την ανάπτυξη στρατηγικών πρόληψης και αντιμετώπισης. Μέσα από τέτοιες μελέτες, οι οργανισμοί μπορούν να εντοπίσουν τις παθογένειες στις σχέσεις προϊσταμένων-υφισταμένων και να σχεδιάσουν πολιτικές που ενισχύουν τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την ψυχολογική ασφάλεια.
«Η κλίμακα μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά στο να αντλήσουμε περισσότερες πληροφορίες για το εργασιακό περιβάλλον», καταλήγει ο κ. Γαλάνης, «ώστε να αναπτυχθούν και να εφαρμοστούν οι κατάλληλες στρατηγικές για τη μείωση του gaslighting και τη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών σε όλα τα επίπεδα».
Σε μια εποχή που η ψυχική υγεία αποτελεί ένα σημαντικό διακύβευμα για όλες και όλους μας, η καταγραφή, η αναγνώριση και αντιμετώπιση του gaslighting είναι αναγκαία.
