Την ώρα που οι μεταναστευτικές ροές προς την Ευρωπαϊκή Ένωση εμφανίζουν σημάδια υποχώρησης, η Ελλάδα βρίσκεται σε καθεστώς έντονης πίεσης. Οι μετακινήσεις από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή προς τα νότια σύνορα της χώρας, και ειδικά προς την Κρήτη, εντείνονται, ενώ οι εσωτερικές και εξωτερικές ισορροπίες δοκιμάζονται.
Η ελληνική κυβέρνηση -σε μία λογική αυστηροποίησης- απαντά με μέτρα αποτροπής και επιτάχυνσης επιστροφών, προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις οργανώσεων και διεθνών θεσμών. Στο επίκεντρο της διαμάχης για το μεταναστευτικό ζήτημα βρίσκονται το δικαίωμα στο άσυλο, οι συνθήκες υποδοχής, η διαχείριση των ασυνόδευτων ανηλίκων και η πρακτική εφαρμογή του νέου ευρωπαϊκού πλαισίου.
Τι λένε τα επίσημα στοιχεία για το μεταναστευτικό;
Σύμφωνα με τις τελευταίες αναλύσεις της Eurostat, η γενική εικόνα που διαμορφώνεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση δείχνει τάσεις επιβράδυνσης στις αιτήσεις ασύλου, καθώς η δυναμική των ροών φαίνεται να σταθεροποιείται μετά την κορύφωσή της την περασμένη διετία.
Η Ελλάδα, ωστόσο, ακολουθεί αντίστροφη πορεία. Η χώρα εμφανίζει σημαντικά υψηλότερη πίεση σε σχέση με τον πληθυσμό της, δεχόμενη αναλογικά το μεγαλύτερο ποσοστό αιτήσεων ασύλου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ένταση του φαινομένου εντοπίζεται κυρίως στη νότια πύλη εισόδου – με την Κρήτη να μετατρέπεται ταχύτατα σε νέο επίκεντρο, λόγω της αυξημένης διέλευσης μέσω Λιβύης.
Οι τοπικές αρχές βρίσκονται αντιμέτωπες με τις επιχειρησιακές προκλήσεις της διαχείρισης των αφίξεων, της φιλοξενίας, αλλά και των κοινωνικών εντάσεων που εγείρονται.
Νέα μέτρα και αναστολή ασύλου
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να προχωρήσει σε μια νομοθετική παρέμβαση με ιδιαίτερη βαρύτητα: την προσωρινή αναστολή του δικαιώματος υποβολής αίτησης ασύλου για όσους εισέρχονται δια θαλάσσης από χώρες της Βόρειας Αφρικής. Η ρύθμιση θα ισχύσει για τουλάχιστον τρεις μήνες, με δυνατότητα επέκτασης, και εντάσσεται στο πλαίσιο της προσπάθειας αποτροπής νέων μαζικών αφίξεων.
Η κυβέρνηση υπερασπίζεται την κίνηση αυτή ως αναγκαίο μέτρο προστασίας της δημόσιας τάξης και εθνικής ασφάλειας. Όπως δήλωσε ο Πρωθυπουργός, «η Ελλάδα δεν μπορεί να λειτουργεί ως ανοιχτός διάδρομος για την Ευρώπη».
Η αντίδραση, όμως, υπήρξε άμεση. Ανθρωπιστικές οργανώσεις, οργανισμοί προστασίας προσφύγων και νομικοί φορείς εντός και εκτός Ελλάδας εξέφρασαν έντονη ανησυχία. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες υπενθύμισε ότι η πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα, ενώ η Διεθνής Οργάνωση Μετανάστευσης (IOM) προειδοποίησε πως η στρατηγική της αποτροπής, αν δεν συνοδεύεται από σταθερές αναπτυξιακές συνεργασίες με τις χώρες προέλευσης, μπορεί να επιτείνει τη ρευστότητα και να ενισχύσει τις παράτυπες πρακτικές μετανάστευσης.
Διεθνή μέσα ενημέρωσης όπως το Reuters και το Associated Press αναφέρουν ότι η Ελλάδα γίνεται πλέον «πεδίο δοκιμής» για πιο επιθετικές ευρωπαϊκές πολιτικές στον τομέα της μετανάστευσης – πολιτικές που βασίζονται περισσότερο στην αποτροπή παρά στην ενσωμάτωση.
Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι στο επίκεντρο
Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί η κατάσταση των ασυνόδευτων ανηλίκων που αιτούνται άσυλο. Αν και η Ελλάδα βρίσκεται μεταξύ των πρώτων χωρών της ΕΕ σε αριθμό αιτήσεων που αφορούν παιδιά, καταγράφει ταυτόχρονα τον μεγαλύτερο αριθμό εντολών απομάκρυνσης για ανήλικους.
Το γεγονός αυτό εγείρει πολλαπλά ερωτήματα για τις πρακτικές προστασίας των πιο ευάλωτων ομάδων. Η αναντιστοιχία μεταξύ των αποφάσεων απέλασης και της πραγματικής δυνατότητας επιστροφής σε ασφαλείς χώρες υπογραμμίζει ένα δομικό πρόβλημα στο ευρωπαϊκό σύστημα. Ακόμη και όταν οι αποφάσεις είναι νόμιμες, η απουσία σαφών πρωτοκόλλων προστασίας και οικογενειακής επανένωσης αφήνει πολλούς ανήλικους σε ένα καθεστώς ανασφάλειας και θεσμικού κενού.
Επιστροφές και το χάσμα της εφαρμογής
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το χάσμα μεταξύ των εντολών απομάκρυνσης και των πραγματικών επιστροφών συνεχίζει να αποτελεί μία από τις πλέον επίμονες δυσκολίες των κρατών-μελών. Ενώ η ενίσχυση των διαδικασιών απομάκρυνσης αποτελεί στόχο των εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών, η πλειοψηφία των αποφάσεων δεν οδηγεί σε απτά αποτελέσματα. Οι λόγοι είναι ποικίλοι: νομικά εμπόδια, έλλειψη συνεργασίας από τις χώρες προέλευσης, ανθρωπιστικές ενστάσεις, αλλά και η απουσία επαρκών δομών επιτήρησης.
Επίσης, φαίνεται ο ευρωπαϊκός γραφειοκρατικός μηχανισμός που εξετάζει τις αιτήσεις ασύλου να είναι εξαιρετικά βραδυκίνητος. Παρόλο που το πλήθος των αιτήσεων έχει μειωθεί, οι αιτήσεις σε εκκρεμόητητα είναι σημαντικά περισσότερες. Πληθώρα ρεπορτάζ -άλλωστε- έχει αποκαλύψει τις τεράστιες καθυστερήσεις στη διαδικασία εξέτασης των αιτήσεων ασύλου.
Η Ελλάδα επιδιώκει να στηρίξει την πολιτική της σε μια «λίστα ασφαλών χωρών καταγωγής» που θα επιτρέπει την επίσπευση των επιστροφών. Ωστόσο, η θέσπιση μιας τέτοιας λίστας παραμένει αμφιλεγόμενη σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με τη νομική βάση και τις εγγυήσεις προστασίας των επιστρεφόμενων να βρίσκονται ακόμη υπό διαβούλευση.
Η Ευρωπαϊκή Διάσταση και το νέο Σύμφωνο Μετανάστευσης
Το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο αναμένεται να τεθεί πλήρως σε εφαρμογή το 2026, προβλέπει αυστηρότερες διαδικασίες υποδοχής, γρηγορότερη επεξεργασία αιτήσεων, καθώς και έναν επιμερισμό των ευθυνών μεταξύ των κρατών-μελών. Η Ελλάδα, ως χώρα πρώτης γραμμής, ζητά στήριξη, τόσο σε επιχειρησιακό όσο και σε νομικό επίπεδο, ώστε να ανταποκριθεί στις νέες υποχρεώσεις χωρίς να υπονομεύεται η κοινωνική συνοχή ή η διεθνής νομιμότητα.
Η περίπτωση της Ελλάδας αντικατοπτρίζει τη διττή πίεση που ασκείται στις χώρες των εξωτερικών συνόρων: από τη μία, καλούνται να προστατεύσουν τα σύνορα της Ένωσης, και από την άλλη να διασφαλίσουν τα θεμελιώδη δικαιώματα όσων ζητούν προστασία.
Μια διαρκής πρόκληση
Το μεταναστευτικό δεν αποτελεί ένα παροδικό φαινόμενο, αλλά μια διαρκή πρόκληση για τη δημοκρατική διακυβέρνηση, το κράτος δικαίου και την κοινωνική συνοχή. Η Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της πρόκλησης. Η γεωπολιτική της θέση, σε συνδυασμό με τις κοινωνικές και πολιτικές πιέσεις, την τοποθετούν στον πυρήνα των ευρωπαϊκών εξελίξεων.
Η επόμενη μέρα θα κριθεί από το κατά πόσο η χώρα μπορεί να ισορροπήσει ανάμεσα στις απαιτήσεις που αναδύονται.
