«Μακάρι, να βελτιωθούν τόσο πολύ τα πράγματα στην κοινωνία μας που στο μέλλον να χω την πολυτέλεια να ζωγραφίζω ηλιοβασιλέματα και μόνο». Μακάρι, να μην είχε χρειαστεί να δημιουργήσει το έργο της Ροζ Σημαίας από σεντόνια γυναικών θυμάτων έμφυλης βίας. Μακάρι, να μην είχε χρειαστεί να κυκλοφορεί με ένα πορτοκαλί σωσίβιο στους δρόμους της Νέας Υόρκης για να ευαισθητοποιήσει για την προσφυγική κρίση. Μακάρι, να μην είχε χρειαστεί να δημιουργήσει την έκθεση «Λόλα Μίλα!» για να τιμήσει τη μνήμη των θυμάτων γυναικοκτονιών. Μέχρι όλα τα μακάρι του κόσμου να γίνουν βιωμένη πραγματικότητα, η Γεωργία Λαλέ μέσω της τέχνης της για ισότητα, δικαιοσύνη και ελευθερία.
Αφορμή της συνάντησής μας η νέα έκθεση της με τίτλο Λόλα Μίλα!» η οποία πραγματοποιείται στο πλαίσιο του φεστιβάλ WOW-Women of the World Athens 2025 στο ΚΠΙΣΝ (04-07/04) αλλά και η περφόρμανς «Γενέθλια» (05/04). Για τη Γεωργία Λαλέ η καλλιτεχνική δημιουργία δεν είναι μόνο μέσο προσωπικής έκφρασης αλλά και σθεναρής διεκδίκησης απτών αλλαγών
Η έκθεση «Λόλα Μίλα!» τιμά τη μνήμη των θυμάτων γυναικοκτονιών στην Ελλάδα και διεθνώς, ενώ αμφισβητεί την κουλτούρα της ενοχοποίησης των θυμάτων. Γυναίκες και θηλυκότητες σε όλο τον κόσμο αγωνίζονται για το δικαίωμα στην ελεύθερη διάθεση του σώματος, την επαγγελματική ισότητα, την ασφάλεια, την ευτυχία. Τα έργα που εκτίθενται δημιουργήθηκαν πάνω σε σεντόνια, δωρεά γυναικών και θηλυκοτήτων που ζουν στην Ελλάδα, με την προϋπόθεση ότι πάνω σε αυτά είχαν ξαποστάσει και ονειρευτεί έναν κόσμο ασφαλή.
Το έργο της έχει ταξιδέψει σε φεστιβάλ και εκθέσεις ανά τον κόσμο, από το Art in Odd Places στη Νέα Υόρκη (2022) μέχρι το International Performance Art Week στη Βενετία (2020) και το Nuit Blanche Festival στις Βρυξέλλες (2016). Οι ατομικές της εκθέσεις έχουν φιλοξενηθεί στο Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη (2023), στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων (2024) και σε γκαλερί όπως Border Project Space (Νέα Υόρκη, 2022), A.I.R. Gallery (Nέα Υόρκη, 2023), Collar Works (Nέα Υόρκη 2021), Smack Mellon (Νέα Υόρκη 2018) και A. Antonopoulou Art (Αθήνα, 2021).
Έχει συμβάλλει ενεργά στον ακαδημαϊκό διάλογο, συμμετέχοντας σε συνέδρια που φιλοξενήθηκαν στην Κεντρική Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης (NYPL), στο Dedalus Foundation, στα MoMA Archives και στο Yale History of Art Modernist Forum. Το 2024 επιλέχθηκε ως υπότροφος στα προγράμματα φιλοξενίας καλλιτεχνών του Lower Manhattan Cultural Center στη Νέα Υόρκη και του Live Art Ireland στην Ιρλανδία. Φωτογραφικό υλικό της performance #OrangeVest παρουσιάστηκε στο Ελληνικό Περίπτερο της 15ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (2016).
Η Γεωργία Λαλέ περιγράφει στο ΒΗΜΑ την έμπνευση πίσω από το έργο «Λόλα μίλα!», μιλάει για την υποστολή της Ροζ Σημαίας της, για τη λογοκρισία στην τέχνη αλλά και τον ρόλο του καλλιτέχνη σήμερα.
Πείτε μας λίγα λόγια για την έκθεση «Λόλα Μίλα!» η οποία πραγματοποιείται στο πλαίσιο του φεστιβάλ WOW-Women of the World Athens 2025.
Η έκθεση «Λόλα Μίλα!» θέτει ερωτήματα για την επάρκεια της παιδείας στην καταπολέμηση της έμφυλης βίας, αμφισβητεί την κουλτούρα της ενοχοποίησης των θυμάτων και φυσικά τιμά τη μνήμη των θυμάτων γυναικοκτονιών στην Ελλάδα και διεθνώς.
Η έκθεση αντλεί αναφορές από το Αλφαβητάριον του 1955, εικονογραφημένο από τον Κώστα Γραμματόπουλο, ανασυνθέτοντας τη γλώσσα και τα σύμβολα ενός παιδικού βιβλίου για να αφηγηθεί μια ιστορία αντίστασης και ελπίδας.
Τα έργα είναι φτιαγμένα από σεντόνια που μου έχουν δωρίσει γυναίκες και θηλυκότητες που ζουν στην Ελλάδα, με τη μοναδική προϋπόθεση ότι τα έχουν χρησιμοποιήσει για να ξεκουραστούν πάνω τους και να ονειρευτούν έναν κόσμο ισότητας και δικαιοσύνης.
Με το Αλφαβητάριο ως αναφορά θέλετε να θίξετε τον κομβικό ρόλο της εκπαίδευσης στην καταπολέμηση του φαύλου κύκλου της έμφυλης βίας. Τα παιδιά ήδη από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού θα έπρεπε να μαθαίνουν τι σημαίνουν τα όρια και γιατί θα πρέπει να τα σέβονται.
Ακριβώς. Τα παιδιά ήδη από το Δημοτικό θα έπρεπε να μαθαίνουν για το σώμα τους, για τα όρια, για τη συναίνεση, για την ενσυναίσθηση.
Η σεξουαλική εκπαίδευση παραμένει βέβαια σε αρκετές των περιπτώσεων ένα μάθημα ταμπού.
Για εμένα δεν είναι σεξουαλική εκπαίδευση, είναι ανθρώπινη εκπαίδευση. Μαθαίνει στα παιδιά πώς να είναι άνθρωποι και συνάνθρωποι. Η εκπαίδευση αυτή τα προστατεύει και ως παιδιά, αλλά και ως ενήλικες στο μέλλον.
Τα παιδιά είναι έτοιμα να δεχθούν και να επεξεργαστούν πληροφορίες, οι οποίες μπορεί να είναι «δύσκολες» για εμάς τους ενήλικες. Μεγαλώνοντας, η μητέρα μου είχε τη φιλοσοφία ότι όταν ένα παιδί σε ρωτάει κάτι, όσο ακραία κι αν σου φαίνεται η ερώτηση, όσο άβολα και να σε κάνει να νιώθεις, το παιδί είναι έτοιμο να ακούσει, να λάβει την απάντηση, την αλήθεια.
Το θέμα της έμφυλης βίας σάς απασχολεί καλλιτεχνικά καιρό τώρα. Η έκθεση «Λόλα Μίλα!» με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο καλεί γυναίκες και θηλυκότητες να μιλήσουν. Πολλές πια το κάνουν, όμως δεν εισακούονται.
Αυτό είναι μια μεγάλη αλήθεια. Όπως γνωρίζουμε, η πιο δημοφιλής φράση του Αλφαβητάριου είναι «Λόλα, να ένα μήλο». Κάνοντας ένα λογοπαίγνιο με το μήλα-μίλα προτρέπω ξανά τις γυναίκες και τις θηλυκότητες να μιλήσουν.
Το βασικό έργο της έκθεσης, το οποίο είναι στην είσοδο του ΚΠΙΣΝ, αναπαριστά την Άννα η οποία κρατάει τον έλεγχο της και την τσάντα της και τρέχει χαρούμενη γιατί ο έλεγχος στο αλφαβητάρι λέει άριστα 10.
Στο έργο μου, αντί να λέει άριστα 10, λέει 20 γυναικοκτονίες το 2024 και η Άννα πλαισιώνεται από 20 μήλα που κάθε ένα αντιστοιχεί και σε μία γυναικοκτονία που έγινε το 2024. Προσπαθούμε να δείξουμε στις γυναίκες και στις θηλυκότητες που βιώνουν έμφυλη βία, ότι δεν είναι μόνες τους, ότι το πιο σημαντικό βήμα που μπορούν να κάνουν είναι να μιλήσουν.
Επίσης, πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό που τους ζητάμε είναι πάρα πολύ δύσκολο, γιατί ταυτόχρονα με την έμφυλη βία βιώνουν συναισθήματα ντροπής, ενοχής και απομόνωσης.
Και βέβαια να μην ξεχνάει καμία από εμάς ότι στην πραγματικότητα κάθε γυναίκα είναι εκτεθειμένη απέναντι σε αυτό το φαινόμενο. Από τη στιγμή που ζούμε σε μια πατριαρχική κοινωνία είμαστε όλες εν δυνάμει θύματα.
Κι εδώ έρχεται το θέμα της παιδείας.
Ακριβώς, Η παιδεία μας, η εκπαίδευσή μας δεν μας έχει μάθει τι σημαίνει συναίνεση, τι σημαίνει σεβασμός σε μία σχέση, τι σημαίνει αγάπη υγιής. Πολλά από τα πολιτισμικά ερεθίσματά μας αφορούν σε τοξικές καταστάσεις.
Πρέπει να μάθουμε από πολύ μικρή ηλικία να μπορούμε να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση του άλλου. Στα σχολεία περνάμε ώρες και ώρες μαθαίνοντας μαθηματικά, φυσική, χημεία και δεν υπάρχει κανένα μάθημα που να μας μαθαίνει πώς να είμαστε άνθρωποι.
Δεν μαθαίνουμε δεξιότητες ζωής.
Κι αυτό βέβαια έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται ενήλικες χειριστικοί, ενήλικες κτητικοί, που θεωρούν τον συνάνθρωπο τους υποδεέστερο και κτήμα τους. Ξεκινάμε με την ενδοοικογενειακή βία και καταλήγουμε στις πιο ακραίες περιπτώσεις, αυτές των γυναικοκτονιών.
Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να μιλήσετε για τις γυναικοκτονίες, μέσω της τέχνης σας;
Στην οικογένειά μου έχουμε μία περίπτωση γυναικοκτονίας. Η αδερφή του παππού μου, η Μαρία Λαλέ, δολοφονήθηκε τη δεκαετία του 1930 από τον άντρα της στον Λαγκαδά της Θεσσαλονίκης, επειδή αρνήθηκε να τραγουδήσει σε έναν γάμο. Όταν γύρισαν σπίτι, την ξυλοκόπησε τόσο βαριά, τόσο άγρια, που κατέληξε.
Ήταν μια ιστορία με την οποία μεγαλώσατε; Την ακούσατε σε μικρή ηλικία;
Επανειλημμένως τη διηγόταν ο πατέρας μου στο σπίτι. Μεγάλωσα με αυτή την ιστορία. Τον θυμάμαι να λέει «τη θεία σου τη Μαρία, που τη σκότωσε ο άντρας της».
Συνειδητοποίησα μεγαλώνοντας είναι ότι αυτή η οικογενειακή ιστορία, η δική μου οικογενειακή ιστορία, δεν είναι η εξαίρεση. Είναι πάρα πολλές οι οικογένειες που έχουν να διηγηθούν ένα περιστατικό ενδοοικογενειακής βίας.
Είναι πάρα πολλές οι οικογένειες που έχουν έναν θείο, έναν πατέρα, έναν αδερφό που κακοποιεί τη γυναίκα του, που χειραγωγεί τα παιδιά του. Υπάρχει βέβαια και το «τα εν οίκω μη εν δήμω», το στίγμα να μην βγάλεις τα άπλυτα στη φόρα.
Αισθάνεστε ότι μέσω της τέχνης σας εκπληρώνετε το χρέος ως προς το κοινωνικό σύνολο;
Ναι, γιατί νιώθω διαρκώς ότι κάτι πρέπει να κάνω για την έμφυλη βία. Συμπληρώθηκε ένας χρόνος από τη γυναικοκτονία της Κυριακής Γρίβα έξω από το Α.Τ. Αγίων Αναργύρων. Βλέπουμε ότι ο κρατικός μηχανισμός δεν είναι επαρκής. Μας αφήνουν συνεχώς εκτεθειμένες και την ίδια στιγμή ακούμε «γιατί δεν μίλησες;», «γιατί δεν έφυγες;».
Διάβασα σε μια παλαιότερη συνέντευξή σας ότι θέλετε τα έργα σας να αφορούν στην κοινωνική αορατότητα.
Πολύ σωστά και το γεγονός ότι τα έργα τα φτιάχνω από σεντόνια που μου έχει δώσει ο κόσμος, κάνει ξεκάθαρο ότι τα έργα ενός καλλιτέχνη δεν τα φτιάχνει εκείνος μόνος του. Τα έργα μου τα φτιάχνει η ίδια η κοινωνία, η πραγματικότητα, η καθημερινότητα.
Ο καλλιτέχνης είναι το μέσο για να πάρει το έργο -που ήδη υπάρχει- μορφή. Το έργο που έφτιαξα για την Κυριακή Γρίβα, που είναι το σήμα της αστυνομίας φτιαγμένο από σεντόνια, φτιάχτηκε εκείνη την ημέρα, την Πρωταπριλιά του 2024.
Αντίστοιχα και το έργο της Ροζ Σημαίας;
Το έφτιαξα κάποιους μήνες μετά τη γυναικοκτονία της Καρολάιν, αλλά στην πραγματικότητα το έργο φτιάχτηκε εκείνη τη στιγμή που πέθανε η Καρολάιν πάνω στο κρεβάτι της. Κι όχι μόνο τότε.
Το έργο αυτό υπήρχε από όταν έγινε η πρώτη γυναικοκτονία στην Ελλάδα. Το έργο θα «φτιάχνεται» ξανά και ξανά μέχρι να συμβεί η τελευταία.
Το πρόσφατο παράδειγμα λογοκρισίας και βανδαλισμού των έργων του Χριστόφορου Κατσαδιώτη στην Εθνική Πινακοθήκη, πώς σας έκανε να νιώσετε;
Αυτό το περιστατικό ήταν μια τρομοκρατική επίθεση στη δημοκρατία. Μόνο οι τρομοκράτες μπαίνουν σε μουσεία και σπάνε έργα. Το συνδέω σίγουρα και με τη δική μου περίπτωση γιατί ήταν το ίδιο πολιτικό κόμμα που διαμαρτυρήθηκε για το έργο της Ροζ Σημαίας με αποτέλεσμα να υποκύψει ο Υπουργός Εξωτερικών και το έργο να κατεβεί.
Είναι βέβαιο πως αν δεν τους είχε δοθεί πάτημα -έναν χρόνο πριν με το κατέβασμα του έργου μου- δεν θα είχαν μπει φέτος στην Πινακοθήκη να σπάσουν τα έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη.
Υπάρχουν όρια στην τέχνη; Μπορεί να λογοκρίνεται;
Δεν μπορεί να λογοκρίνεται από τη στιγμή που το έργο έχει περάσει ήδη από μία επιτροπή, για αυτό και βρίσκεται μέσα σε ένα μουσείο, μέσα σε ένα προξενείο. Οι άνθρωποι που είναι ειδικοί στην τέχνη, που μιλάνε τη γλώσσα της, το έχουν ήδη εγκρίνει, το έχουν ήδη «λογοκρίνει».
Συνεχίζετε να πιστεύετε ότι όταν ένα έργο κατεβαίνει τόσο πιο πολύ ανεβαίνει;
Συνεχίζω να το πιστεύω. Το έχω δει να συμβαίνει. Την περίοδο του κατεβάσματος της Ροζ Σημαίας έλαβα πάρα μεγάλη υποστήριξη. Με βρήκαν και μίλησαν μαζί μου μαμάδες δολοφονημένων γυναικών.
Μίλησαν μαζί μου γυναίκες και παιδιά που βιώνουν ενδοοικογενειακή βία. Μου έγραψε μια κοπέλα: «βλέπω το έργο σου και ακούω τις κραυγές της μάνας μου πίσω από την κλειστή πόρτα της κρεβατοκάμαρας».
Το έργο τελικά πέρασε το μήνυμά του.
Δεν το κατάφερα εγώ, το έργο το κατάφερε. Η Ροζ Σημαία ήταν ένα δώρο που μου έκαναν οι δολοφονημένες γυναίκες.
Ποιος πιστεύετε ότι πρέπει να είναι σήμερα ο ρόλος του καλλιτέχνη;
Ο καλλιτέχνης ήταν, είναι και θα είναι ένα πολιτικό ον. Και μόνο η απόφαση να γίνεις καλλιτέχνης είναι πολιτικό statement. Ο καλλιτέχνης, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, αντανακλά την εποχή του.
Ακόμη και λουλούδια να ζωγραφίζει και αγρούς αντανακλά την εποχή του. Εύχομαι στη διάρκεια της ζωής μου τα πράγματα να βελτιωθούν τόσο πολύ που να έχω την πολυτέλεια να ζωγραφίζω ηλιοβασιλέματα και μόνο.
Ο πατέρας σας όταν είχατε ανακοινώσει ότι θα γίνετε καλλιτέχνης σάς είχε πει ότι δεν θα είναι εύκολη η ζωή, αλλά θα κοιμάστε ήσυχη τα βράδια. Είχατε καταλάβει τότε τι εννοούσε;
Νομίζω ότι ήθελε να μου πει, όπως εγώ το έχω αντιληφθεί και το έχω βιώσει, ότι είναι ευθύνη να είσαι καλλιτέχνης και ότι πρέπει να μπορείς όχι μόνο να φτιάχνεις τα έργα αλλά και να τα στηρίζεις. Να είσαι δίπλα τους, όπως ένας γονιός στέκεται δίπλα στο παιδί του.
Και όπως αποδείχθηκε χρειάστηκε να το κάνετε.
Ναι. Και θα το κάνω όσες φορές κι αν χρειαστεί. Θα στέκομαι βράχος δίπλα τους να τα υποστηρίζω. Όταν κατέβηκε η Ροζ Σημαία από την έκθεση του Γενικού Προξενείου της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη, μού την παρέδωσαν μέσα σε μια μαύρη πλαστική σακούλα.
Όταν το είπα αυτό σε μια από τις μαμάδες των δολοφονημένων κοριτσιών μου απάντησε «έτσι μου έδωσαν και εμένα το παιδί μου». Είναι σαν να σκότωσαν όλες αυτές τις γυναίκες ξανά, κατεβάζοντας αυτό το έργο.
Είναι σαν την ενοχοποίηση των θυμάτων που βιώνουν οι γονείς των δολοφονημένων γυναικών μέσα στα δικαστήρια, όπου ακούγονται φράσεις όπως «τι φορούσε;», «γιατί ήταν έξω τη νύχτα;», «κάτι θα του είπε και εκείνη».
Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο.
Αυτή είναι η αλήθεια και δυστυχώς το φαινόμενο της γυναικοκτονίας και το έγκλημα των Τεμπών είναι αλληλένδετα. Γιατί και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει η αμέλεια του κράτους.
Όπως η Κυριακή νόμισε ότι μπήκε σε αστυνομικό τμήμα, έτσι και οι επιβάτες νόμισαν ότι μπήκαν σε τρένο.
Η δράση Γενέθλια που θα παρουσιάσετε το Σάββατο 5 Απριλίου, τι περιλαμβάνει;
Το performance «Γενέθλια» θα είναι ένα πάρτι γενεθλίων, την παραμονή των γενεθλίων μου, και καλώ τον κόσμο να μου φέρει σεντόνια και να γιορτάσουμε όλοι μαζί. Να μάθουμε ότι η ξενοιασιά και η χαρά είναι ένας τρόπος αντίστασης.
Πρέπει να διεκδικούμε από τους γύρω μας να μας φέρονται με τον σεβασμό και την αγάπη που μας αξίζει, όπως συμβαίνει την ημέρα των γενεθλίων μας. Κάθε ημέρα που έρχεται πρέπει να την αντιμετωπίζουμε σαν την γενέθλια ημέρα μας.
Τι σεντόνια θέλετε να σας δωρίσουν;
Τα σεντόνια που ζητάω δεν είναι από γυναίκες που έχουν υποστεί βία, όπως στην περίπτωση της Ροζ Σημαίας. Θα ήθελα να μου παραχωρήσουν σεντόνια πάνω στα οποία γυναίκες και θηλυκότητες έχουν κοιμηθεί κι έχουν ονειρευτεί έναν κόσμο στον οποίο δεν θα φοβούνται να γυρίσουν μόνες το βράδυ στο σπίτι, δεν θα φοβούνται να μην τις κακομεταχειριστούν στο εργασιακό περιβάλλον τους, δεν θα φοβούνται ότι θα κακοποιηθούν. Σεντόνια πάνω στα οποία έχουν ονειρευτεί έναν κόσμο δίκαιο και ασφαλή
INFO:
Η έκθεση της Γεωργίας Λαλέ «Λόλα Μίλα!», στο πλαίσιο του φεστιβάλ WOW-Women of the World Athens 2025. 04/04 – 25/04, Υποδοχή ΚΠΙΣΝ. 04/04 – 13/04, Υποδοχή ΕΒΕ. Ώρες λειτουργίας: 09.00-00.00. Είσοδος ελεύθερη.
Περφόρμανς «Γενέθλια», Σάββατο 5 Απριλίου, 13.30 – 15.30, Χώρος Δημόσιων Υπολογιστών, ΕΒΕ. Η καλλιτέχνις καλεί γυναίκες και θηλυκότητες να δωρίσουν σεντόνια πάνω στα οποία έχουν ξαποστάσει και ονειρευτεί έναν κόσμο ασφαλή. Πρέπει να είναι πλυμένα, μπορούν να είναι οποιουδήποτε χρώματος, μεγέθους και σχεδίου, και θα χρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια της παράστασης. Συλλογή σεντονιών γίνεται έως τις 2/4.
