Η αποδόμηση του «Συστήματος»

Το καλοκαίρι του 2011 το διάσημο Φεστιβάλ BBC Proms του Λονδίνου ανακοίνωσε τη συμμετοχή της Ορχήστρας Νέων «Σιμόν Μπολιβάρ» στις επικείμενες, τότε, εκδηλώσεις του. Η είδηση έγινε δεκτή με ενθουσιασμό και τα εισιτήρια εξαντλήθηκαν μέσα σε τρεις, μόλις, ώρες. Σχολιάζοντας το γεγονός ο βρετανός σουπερστάρ του πόντιουμ Σάιμον Ρατλ είπε ότι το «El Sistema» –το πολυσυζητημένο πρόγραμμα μουσικής εκπαίδευσης της Βενεζουέλας, από τα σπλάχνα του οποίου προέκυψε το εν λόγω σύνολο που έναν χρόνο νωρίτερα είχαμε δει και στο Ηρώδειο –είναι το «σημαντικότερο πράγμα στον χώρο της κλασικής μουσικής παγκοσμίως». Η συναυλία σημείωσε εξαιρετική επιτυχία, με το κοινό να δακρύζει στη θέα των νεαρών μουσικών, προερχομένων κατά κανόνα από τα ασθενέστερα στρώματα της λατινοαμερικανικής χώρας, οι οποίοι ερμήνευσαν με αξιοθαύμαστη τεχνική αρτιότητα τη δημοφιλή Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν. «Εάν οι άνθρωποι κλαίνε δύο λεπτά σε μια συναυλία, δεν υπάρχει τίποτα παραπάνω να πει κανείς» δήλωνε και πάλι ο Ρατλ.

Τόσο για το «El Sistema» όσο και για το διασημότερο τέκνο του, τον 34χρονο σήμερα αρχιμουσικό Γκουστάβο Ντουνταμέλ, ο οποίος, έχοντας «εκτοξευθεί» στο διεθνές στερέωμα, εδώ και κάμποσα χρόνια κατέχει τη θέση του μουσικού διευθυντή της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Λος Αντζελες ενώ συνεργάζεται τακτικά με τα σημαντικότερα σύνολα παγκοσμίως, έχουν χυθεί τόνοι μελανιού στα διεθνή Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Το σύστημα μάλιστα και δη το κοινωνικό του προφίλ που φιλοδοξεί να βελτιώσει διά της μουσικής τις συνθήκες ζωής των παιδιών των υποβαθμισμένων περιοχών της Βενεζουέλας προσφέροντας διέξοδο από τη βία, την ανέχεια και την εγκληματικότητα, έχει αποτελέσει μοντέλο για πολλά προγράμματα εκπαίδευσης ανά τον κόσμο.

Ωστόσο, την ειδυλλιακή εικόνα που έχει καλλιεργηθεί ήρθε να «αποδομήσει» ένα βιβλίο το οποίο κυκλοφόρησε στα τέλη Νοεμβρίου 2014 και συνεχίζει να προκαλεί πολλές συζητήσεις στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Ο λόγος για τη μελέτη του βρετανού καθηγητή του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Τζεφ Μπέικερ με τίτλο «El Sistema: Ενορχηστρώνοντας τη Νεολαία της Βενεζουέλας» υποστηρίζει ότι το «El Sistema» όχι μόνο δεν αποτελεί πρωτοποριακό και σύγχρονο μοντέλο μουσικής εκπαίδευσης αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα πρόγραμμα αρτηριοσκληρωτικό και απαρχαιωμένο. Παράλληλα, κάνει λόγο για σεξουαλική εκμετάλλευση των νεαρών μουσικών από τους δασκάλους τους, γεγονός το οποίο κατά την κρίση του παραλληλίζει το «El Sistema» με τη Μουσική Σχολή Chetham’s στο Μάντσεστερ όπου αντίστοιχες κατηγορίες οδήγησαν σε «βαριές καμπάνες» από τη βρετανική Δικαιοσύνη. Χαρακτηριστικό είναι ότι τόσο ο Μπέικερ όσο και ο εκδοτικός οίκος κράτησαν το περιεχόμενο του βιβλίου μυστικό ως την ημέρα της έκδοσης υπό τον φόβο ότι οι ισχυροί οικονομικοί υποστηρικτές που έχει εξασφαλίσει το «El Sistema» θα μπορούσαν να εμποδίσουν την κυκλοφορία του.

Γράφοντας ο ίδιος για το πώς «γεννήθηκε» το βιβλίο του στη βρετανική εφημερίδα «The Guardian» τον περασμένο Νοέμβριο, ο Μπέικερ αναφέρεται στο πώς αποφάσισε να ταξιδέψει στη Βενεζουέλα προκειμένου να ανακαλύψει το «μεγάλο μυστικό» του «El Sistema». Η ειδυλλιακή εικόνα του προγράμματος, του είχε εξάψει την περιέργεια. Προς μεγάλη του έκπληξη, όμως, οι κατ’ ιδίαν συζητήσεις του τόσο με μουσικούς στη χώρα όσο και με άλλους ντόπιους παράγοντες από τον χώρο του πολιτισμού, του αποκάλυψαν μια εικόνα πολύ διαφορετική από αυτήν που σκιαγραφούν επισήμως οι ιθύνοντες του προγράμματος και τα διεθνή ΜΜΕ.

Ο Μπέικερ βάλλει κατά του ιδρυτή του «El Sistema» Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου, ενός πρώην πολιτικού, οικονομολόγου και μουσικού, τον οποίο συχνά ο διεθνής Τύπος παραλληλίζει με τον Γκάντι, τον Νέλσον Μαντέλα και τη Μητέρα Τερέζα. Ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι στην πραγματικότητα πρόκειται μάλλον για έναν σύγχρονο Μακιαβέλι.

«Ως αρχιμουσικός, ο Αμπρέου ήταν η επιτομή του μαέστρου-δικτάτορα» γράφει χαρακτηριστικά ο Μπέικερ. «Ανήγαγε την πειθαρχία σε ύψιστη αξία και πίσω από το εντυπωσιακό σόου με τις συγχρονισμένες κινήσεις και τα χαρακτηριστικά πολύχρωμα μπουφάν, το κορυφαίο μουσικό σύνολο του “El Sistema” σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις αναφέρεται ως Ορχήστρα Σκλάβων της Βενεζουέλας. Με δεδομένο ότι οι πλέον προβεβλημένοι μουσικοί αμείβονται ικανοποιητικά, το σλόγκαν του προγράμματος “να παίζεις και να μάχεσαι” κατέληξε με τα χρόνια να αντικατασταθεί από το “να παίζεις και να πληρώνεσαι».

Αναφορικά με τις αιτιάσεις για σεξουαλική εκμετάλλευση, ο Μπέικερ επικαλείται την ανώνυμη μαρτυρία μιας πρώην μουσικού του «El Sistema», η οποία περιγράφει το πρόγραμμα ως μια «αλυσίδα μυστικών και προνομίων, κάτι σαν μυστική κοινότητα». Ο συγγραφέας αναφέρει συγκεκριμένα: «Υποστήριξε ότι οι νεαροί μουσικοί θεωρούν τις σεξουαλικές εξυπηρετήσεις σαν μια ασήμαντη, ακόμη και χιουμοριστική παράλληλη συνήθεια μέσα στις τάξεις της ορχήστρας… Χαρακτηριστικά έκανε λόγο για κάποια όμορφα αγόρια που εμφανίζονται με ολοκαίνουργια και ακριβά μουσικά όργανα. “Το καταλαβαίνεις ότι απαιτείται κάτι περισσότερο απ’ αυτά από απλό ταλέντο” μου είπε».