Ο αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα δέχεται επιθέσεις –τόσο από τα αυτοαποκαλούμενα «φιλελεύθερα γεράκια», λίγο ή πολύ αριστερά του Κέντρου, όσο και από τους οπαδούς του παρεμβατισμού στα δεξιά –επειδή, όπως λένε, είναι ένας αδύναμος πρόεδρος, που οδηγεί σε απόσυρση την κουρασμένη από τους πολέμους (και από τη διεθνή εμπλοκή της) Αμερική.
Οι επικριτές του Ομπάμα, είτε στα αριστερά είτε στα δεξιά, πιστεύουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν την υψηλή αποστολή να επιβάλλουν τη θέλησή τους στον κόσμο. Η μόνη διαφορά είναι ότι οι πρώτοι, οι εξ αριστερών, δικαιολογούν την άποψή τους αναφερόμενοι στη δημοκρατία και στα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ οι δεύτεροι, οι εκ δεξιών, δεν χρειάζονται τέτοια νομιμοποίηση, επειδή η Αμερική είναι στο κάτω-κάτω η σπουδαιότερη χώρα στον κόσμο. Οπως και να ‘χει, η ιδέα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να ηγούνται διά της βίας έχει τις ρίζες της στην αντίληψη ότι χωρίς μια καλοπροαίρετη ηγεμονική δύναμη να αστυνομεύει τον πλανήτη θα προκύψει χάος και περισσότερες κακόβουλες δυνάμεις θα κάνουν την εμφάνισή τους.
Αυτή η άποψη εκφράστηκε ξεκάθαρα σε πρόσφατο άρθρο του συντηρητικού στοχαστή Ρόμπερτ Κέιγκαν. Το επιχείρημα του Κέιγκαν είναι ότι δεν μπορούμε να εμπιστευθούμε τις άλλες χώρες ότι θα συμπεριφέρονται υπεύθυνα χωρίς μια ισχυρή αμερικανική ηγεσία. Οπως και τα υπόλοιπα εκ δεξιών γεράκια, προειδοποιεί ότι όχι μόνο οι δικτάτορες θα συμπεριφερθούν άσχημα αν τους δοθεί η ευκαιρία, κάτι πιθανό, αλλά και ότι οι δημοκρατικοί σύμμαχοι πρέπει να παραμένουν στη θέση τους από ένα δυνατό ηγεμονικό χέρι. Στην Ανατολική Ασία, για παράδειγμα, η Κίνα πρέπει να περιοριστεί από ισχυρούς συμμάχους των ΗΠΑ. Αλλά αν η Ιαπωνία, ο βασικός σύμμαχος των ΗΠΑ στην περιοχή, «ήταν πολύ πιο ισχυρή και πολύ λιγότερο εξαρτημένη από τις Ηνωμένες Πολιτείες για την ασφάλειά της», δεν θα μπορούσαν επίσης να την εμπιστευθούν.
Οι ύστατες στιγμές της αυτοκρατορίας
Ο Κέιγκαν μπορεί να έχει δίκιο όταν λέει ότι μια βεβιασμένη αποχώρηση των ΗΠΑ από την Ανατολική Ασία ενδέχεται να έχει επικίνδυνες συνέπειες. Αλλά αυτό το επιχείρημα έχει τη γνωστή μυρωδιά των ύστατων στιγμών μιας αυτοκρατορίας. Οι ευρωπαϊκές αυτοκρατορικές δυνάμεις του 20ού αιώνα περιοδικά θα παρουσίαζαν τη μακρινή προοπτική της ανεξαρτησίας στις αποικίες τους –αλλά «όχι ακόμη», όχι «ώσπου να είναι έτοιμες», όχι ώσπου οι δυτικοί αφέντες να τις έχουν εκπαιδεύσει αρκετά ώστε να φροντίζουν υπεύθυνα τα του οίκου τους.
Το πόσο θα διαρκούσε αυτή η εκπαίδευση κανείς δεν γνώριζε. Αυτό είναι το παράδοξο του ιμπεριαλισμού. Οσο οι αποικίες βρίσκονται υπό τον ιμπεριαλιστικό έλεγχο, ποτέ δεν θα είναι πραγματικά έτοιμες, επειδή η δυνατότητα να λειτουργήσουν από μόνες τους, υπεύθυνα ή όχι, τους έχει αφαιρεθεί. Οι αυτοκρατορίες μπορούν να επιβάλουν την τάξη και τη σταθερότητα για μεγάλο διάστημα, αλλά οι ιμπεριαλιστές κουράζονται και τα υποκείμενά τους εξεγείρονται. Η αυτοκρατορική τάξη καθίσταται εύθραυστη και, όπως σωστά σχολιάζει ο Κέιγκαν, όταν η παλαιά τάξη τελικά καταρρέει, ακολουθεί το χάος.
Αυτό συνέβη στην Ινδία το 1947, όταν έφυγαν οι Βρετανοί, το Πακιστάν αποσχίστηκε και περίπου 1 εκατομμύριο ινδουιστές και μουσουλμάνοι έχασαν τη ζωή τους στην αλληλοσφαγή. Αραγε όμως αυτό σημαίνει ότι η Βρετανική Ινδία θα έπρεπε να διαρκέσει περισσότερο; Και αν ναι, πόσο περισσότερο; Η ιμπεριαλιστική εξουσία θα μπορούσε να είχε κάνει τις εθνοτικές εντάσεις χειρότερα. Στο κάτω-κάτω, αυτές οι εντάσεις ήταν αποτέλεσμα των αποικιοκρατικών διχαστικών πολιτικών.
Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα με την Pax Americana –ένα είδος αυτοκρατορικής παγκόσμιας τάξης που ποτέ δεν υπήρξε επίσημη αυτοκρατορία. Σε σύγκριση με προηγούμενες αυτοκρατορίες είναι σχετικά καλόβουλη, αν και ξεχνάμε εύκολα το πόσο συχνά ο εκάστοτε ηγέτης του ελεύθερου κόσμου υπονόμευε εκλεγμένους ηγέτες και υποστήριζε δικτάτορες, όπως στη Χιλή, στη Νότια Κορέα, στο Ελ Σαλβαδόρ, στην Αργεντινή, στην Ινδονησία, στη Γουατεμάλα και αλλού.
Λιγότερη εξάρτηση, αποφυγή της βίας
Η πολυδιαφημισμένη «φιλελεύθερη τάξη» που αστυνομεύουν οι ΗΠΑ είναι αποτέλεσμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ψυχρού Πολέμου. Η Γερμανία και η Ιαπωνία έπρεπε να παραμείνουν ανίσχυρες, οι κομμουνιστικές δυνάμεις να περιοριστούν και οι παλαιές χώρες τις Ευρώπης να μάθουν να συνυπάρχουν κάτω από τους ενωτικούς υπερεθνικούς θεσμούς. Ολα αυτά κατέστησαν δυνατά από τα αμερικανικά χρήματα και τη στρατιωτική ισχύ.
Αλλά αυτό δεν γίνεται να συνεχιστεί για πολύ. Ηδη οι φθορές είναι εμφανείς. Εδώ ακριβώς υπεισέρχεται το παλαιό αυτοκρατορικό παράδοξο. Οσο οι άλλοι εξαρτώνται από τις ΗΠΑ, τόσο λιγότερο ικανοί είναι να διαχειριστούν μόνοι τους τα προβλήματά τους. Και σαν τον αυταρχικό γονέα, οι ΗΠΑ, παρά τις επιπλήξεις προς τους συμμάχους και τις εκκλήσεις για «να αναλάβουν ευθύνες», συχνά δεν θέλουν να τους αφήσουν.
Ο Ομπάμα τουλάχιστον αναγνώρισε τα όρια της δύναμης των ΗΠΑ να επιβάλλουν μια παγκόσμια τάξη διά της ισχύος. Η επιτυχία του ως προέδρου δεν είναι τόσο τα καλά πράγματα που έκανε (αν και έκανε πολλά) όσο τα ανόητα που απέφυγε, όπως το να εμπλακεί σε περιττούς πολέμους. Αυτό δεν επιλύει το παλαιό αυτοκρατορικό δίλημμα: πώς να μειωθεί η εξάρτηση περιοχών ή κρατών από τον ηγεμόνα χωρίς να προκληθεί μεγαλύτερη τυραννία και βία. Αλλά αυτή η επίπονη και επικίνδυνη διαδικασία θα πρέπει να γίνει. Και θα είναι καλύτερα να γίνει με τη συντηρητική επιφυλακτική στάση του Ομπάμα παρά με τη σκληρή ρητορική των επικριτών του.
* Ο κ. Ian Buruma είναι καθηγητής Δημοκρατίας, Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Δημοσιογραφίας στο κολέγιο Bard.
HeliosPlus
