Οχι, ευχαριστώ!
Για τον μέσο πολίτη της Δύσης οι επιστήμες είναι όντως το «κουτί της Πανδώρας», όπως και για εκείνον της Ανατολής είναι το «λυχνάρι του Αλαντίν». Μέσα από αυτές τις θαυματουργές μήτρες γνώσεων ξεπηδάει κάθε νέα θεωρία, εφεύρεση ή καινοτομία, είτε προς το καλό είτε προς το κακό. Με μια ακόρεστη δίψα για νέα γνώση, οι επιστήμονες χτίζουν διαρκώς νέα εφαλτήρια, απ’ όπου κάνουν ολοένα και πιο μακρινά άλματα, αφήνοντας σε εμάς – τους παραζαλισμένους θεατές – την ευθύνη της αξιοποίησης των ευρημάτων τους για καλό ή κακό σκοπό. Οσο τους παρακολουθούμε, προλαβαίνουμε να ελέγξουμε τις επιπτώσεις των όσων μας αποκάλυψαν, έστω και με κάποιες τραυματικές εμπειρίες. Αν όμως τους «χάσουμε από τα μάτια μας», τότε η ισχύς της γνώσης περνάει σε άγνωστα χέρια και η συλλογική συνείδηση βουλιάζει πανικόβλητη στην ψύχωση που βαφτίζει την επιστήμη «αλχημεία» και τους επιστήμονες «μάγους».
Κινδυνεύουμε, αλήθεια, να χάσουμε την επαφή μας με τις επιστήμες; Πώς μπορεί να γεννιέται τέτοιος φόβος στην αυγή του 21ου αιώνα, στην εποχή που ετοιμάζουμε «έναν φορητό υπολογιστή για κάθε μαθητή»;
Κι όμως. Ενόσω η συνεργασία των επιστημόνων μέσω του Διαδικτύου και του οργασμού διεθνών συνεδρίων αβγατίζει καθημερινά τους ερευνητικούς καρπούς, και ενώ η τεχνολογία αναλαμβάνει με «κινεζική παραγωγικότητα» να τους μετουσιώνει σε συσκευές, ουσίες και λύσεις για όλους μας, κάτι πηγαίνει δραματικά πίσω. Κάτι που χτίζει μια επικίνδυνη «απόσταση ασφαλείας» του νέου ανθρώπου από την επιστήμη, ένα απρόσμενο χάσμα, πολύ πιο δυτικότροπο από το γνωστό «ψηφιακό χάσμα» του Τρίτου Κόσμου.
Μοιάζει απίστευτο, αλλά επίσημες έρευνες το καταδεικνύουν ως ιδιαίτερα επιταχυνόμενο φαινόμενο: οι έφηβοι της Δύσης παίρνουν την επιστημονική πρόοδο ως δεδομένη, ως κάτι αυτόματα παραγόμενο, που θα συνεχίσει να προκύπτει και χωρίς τη δική τους ενεργή συμμετοχή. Διότι, πολύ απλά, δεν βρίσκουν τον λόγο να… πονοκεφαλιάσουν για να κατανοήσουν κάτι δυσνόητο, χωρίς αντίκρισμα! Ο φταίχτης; Πρώτη η εκπαίδευση, η οποία βαδίζει με ρυθμούς χελώνας σε μια κοινωνία λαγών. Το τίμημα; Ισως ο επόμενος μεσαίωνας της Ευρώπης!
Με μια δραματική ανακοίνωσή της, τη Δευτέρα 21 Νοεμβρίου 2005, η Βασιλική Ενωση της βρετανικής Ακαδημίας Επιστημών (η γνωστή Royal Society, της οποίας υπήρξε πρόεδρος και ο Νεύτων) προειδοποίησε την κυβέρνηση Μπλερ για τα προφανή και επίμονα προβλήματα της βασικής εκπαίδευσης σε θέματα επιστημών. Αφορμή για το «ξέσπασμα» έδωσε η δημοσίευση έρευνας του Πανεπιστημίου του Μπάκιγχαμ, σύμφωνα με την οποία η μειωμένη απόδοση των μαθητών στα διαγωνίσματα φυσικής οφείλεται – τουλάχιστον εν μέρει – στη ραγδαία μείωση καθηγητών αποφοίτων της φυσικομαθηματικής σχολής. Συγκρινόμενες οι επιδόσεις των μαθητών στη φυσική με εκείνες του 1991 ήταν εφέτος κατά 35,2% χαμηλότερες! «Αυτές οι τάσεις, πολύ απλά, δεν μπορεί να επιτραπεί να συνεχιστούν!» δήλωσε οργισμένος ο πρόεδρος της Royal Society, λόρδος Μέι της Οξφόρδης.
Στην όχθη της ηπειρωτικής Ευρώπης, βρίσκουμε επίσης έντονο τον προβληματισμό για το μέλλον της παιδείας. Στην τελευταία έκδοσή του (Σεπτέμβριος/Οκτώβριος 2005), το ενημερωτικό δελτίο «Europhysics News» της Ευρωπαϊκής Ενωσης δημοσιεύει άρθρο του καθηγητή Henrik Busch, του Παιδαγωγικού Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, με τίτλο «Είναι η επιστημονική εκπαίδευση σχετική;». Σε αυτό αναλύονται τα αποτελέσματα της τρίχρονης έρευνας «ROSE-project» (βλ. www. ils. uio. no/forskning/rose/ στο Διαδίκτυο) που έγινε μεταξύ 40.000 δεκαπεντάχρονων μαθητών, από όλες τις ηπείρους. Από τις απαντήσεις τους προκύπτει δυσφορία για τον τρόπο με τον οποίο διδάσκονται τα σχετικά μαθήματα επιστημών ως και πλήρης απέχθεια – κυρίως μεταξύ των μαθητριών. Τα συμπεράσματα του Busch συμπυκνώνονται – κατά τον ίδιο – στον τίτλο αντίστοιχου άρθρου των επικεφαλής της βρετανικής ομάδας του «ROSE-project», Jenkins και Nelson: «Σημαντική, αλλά όχι για μένα: H στάση των μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης απέναντι στη σχολική διδασκαλία της επιστήμης, στην Αγγλία». Στην κατακλείδα του άρθρου του ο Busch κάνει έκκληση για μια σοβαρή μελέτη της κουλτούρας των νέων που έχει αναπτυχθεί στη μεταμοντέρνα κοινωνία μας, ώστε να οδηγηθούμε σε αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος που πραγματικά θα αποδώσουν.
Το ίδιο θέμα απασχόλησε προ μηνών και την αντίπερα όχθη του Ατλαντικού – στο Σάο Πάυλο της Βραζιλίας συγκεκριμένα, όπου βρίσκεται η έδρα του Παγκόσμιου Οργανισμού για την Εκπαίδευση στην Επιστήμη και την Τεχνολογία (IOSTE). Στο τεύχος Μαΐου 2005 του δελτίου «IOSTE Newsletter» παρουσιάστηκαν τα ως τότε εξαγόμενα της ίδιας αυτής έρευνας, του «ROSE-project», για 30 χώρες. Από αυτά φαίνεται η αντίστροφη πορεία ενδιαφέροντος των νέων, μεταξύ κατεχόντων και μη κατεχόντων τη γνώση. Στις μη εκβιομηχανισμένες αφρικανικές και ασιατικές χώρες το όνειρο της ευημερίας περνάει ακόμη μέσα από την καριέρα του μηχανικού, του ερευνητή, του επιστήμονα. Στις κορεσμένες από γραμμές βιομηχανικής παραγωγής χώρες (Ευρώπη και Ιαπωνία) το μοντέλο του ονείρου έχει αλλάξει, η αντίληψη για την κοινωνική καταξίωση και ανταμοιβή των τεχνοκρατών έχει τρωθεί και ο τρόπος διδασκαλίας των σχετικών μαθημάτων στα σχολεία κρίνεται πολύ αδιάφορος.
Στο δελτίο του IOSTE, οι διοργανωτές του «ROSE-project» Svein Sjoberg και Camilla Schreiner – καθηγητές στο Πανεπιστήμιο του Οσλο, Νορβηγία – εκφράζουν τις προαναφερθείσες ανησυχίες αλλά και τις διευρύνουν: «H έλλειψη ενδιαφέροντος για τα μαθήματα επιστήμης και τεχνολογίας στα σχολεία και τις μετέπειτα σπουδές των παιδιών δεν είναι απλώς ένα πρόβλημα για την οικονομία. Είναι επίσης μια απειλή για τη δημοκρατία, καθ’ ότι οι περισσότερες αποφάσεις στις μοντέρνες κοινωνίες διαμορφώνονται μέσα από αντιπαράθεση επιστημονικών επιχειρημάτων και ηθικών αξιών. Ενας επιστημονικά απαίδευτος πληθυσμός θα καταλήγει εύκολα να ψηφίζει εναντίον των πραγματικών συμφερόντων του, έπειτα από κατάλληλη προπαγάνδα»!
H ψήφος της νέας γενιάς
Από τις απαντήσεις 40.000 δεκαπεντάχρονων μαθητών στη σχεδόν παγκόσμια έρευνα «ROSE-project» προέκυψαν πάμπολλα στοιχεία, τα οποία ακόμη αναλύονται. Ως πιο ενδεικτικά σταχυολογούμε τα ακόλουθα διαγράμματα. Σε αυτά καταγράφεται ο μέσος όρος των απαντήσεων των μαθητών, με κλιμάκωση από το 1,0 (Οχι) ως το 4,0 (Ναι), με μέση τιμή το ουδέτερο 2,5. Περιλαμβάνονται οι απαντήσεις από 30 συμμετέχουσες χώρες – με την Ινδία να μετέχει με δύο περιοχές.
Τα παιδιά των τσουνάμι
Στην περυσινή «χριστουγεννιάτικη σφαγή των νηπίων» από το τσουνάμι της Ινδονησίας, μια ιστορία επιβίωσης ήταν αλλιώτικη από τις άλλες: Οταν τραβήχτηκαν τα νερά – για να ενσκήψει αμέσως μετά ο υδάτινος καταπέλτης – μια 10χρονη Αγγλιδούλα, η Tilly Smith, φώναξε στους γονείς της να φύγουν αμέσως γιατί θα χτυπήσει τσουνάμι. Εκείνοι την άκουσαν και η οικογένεια, μαζί με φίλους, σώθηκε. Αντίθετα, χιλιάδες ξένοι και ντόπιοι έτρεξαν γοητευμένοι πίσω από τη θάλασσα που τραβιόταν αφήνοντας στην άμμο ψάρια να χοροπηδούν… για να πνιγούν δευτερόλεπτα μετά! H διαφορά ζωής και θανάτου μεταξύ των μεν και των δε ήταν ότι η μικρούλα Tilly είχε κάνει στο σχολείο της μια εργασία για το τσουνάμι και μπόρεσε να διαβάσει εγκαίρως τα σημάδια του φαινομένου.
H αξιοποίηση της γνώσης από τα μαθήματα επιστήμης για επιβίωση σε έναν κόσμο ολοένα περισσότερο ακραίων καιρικών φαινομένων είναι βεβαίως μία μόνο συνιστώσα της αξίας αυτών των μαθημάτων. Μια άλλη – πολύ ευρύτερα γνωστή – είναι εκείνη της εθνικής ανάπτυξης και προκοπής. «Αναζωογονήστε την Κίνα μέσω της επιστήμης και της εκπαίδευσης» ήταν η αγαπημένη έκφραση του προηγούμενου προέδρου της Ζιανγκ Ζεμίν. Και όντως, η εκπληκτική οικονομική άνθηση αυτής της τεράστιας χώρας στηρίχθηκε σημαντικά στα εκατομμύρια νέων μηχανικών και επιστημόνων που αποφοίτησαν στις δύο τελευταίες δεκαετίες. Το ίδιο συνέβη και συμβαίνει στον άλλον εξίσου πανάρχαιο και καταδυναστευμένο πολιτισμό, αυτόν της Ινδίας. Το οικονομικό τσουνάμι που δημιουργεί η αφύπνιση των δύο τιτάνων μάς έχει ήδη στείλει το πρώτο κύμα του. Θα επακολουθήσουν σύντομα κι άλλα…
Αλλά υπάρχει και μία ακόμη συνιστώσα στη διδασκαλία της επιστήμης, που μας ενδιαφέρει όλους, πανανθρώπινα: ότι η ουσία της διδασκαλίας της δεν είναι η αποστήθιση επιτευγμάτων αλλά η ίδια η ανάπτυξη κριτικής σκέψης. Μια επιστήμη που διδάσκεται διαλεκτικά, με υποβολή ερωτημάτων, διερεύνηση υποθέσεων, φιλτράρισμα σκέψης μέσω επαγωγής και απαγωγής, και εξαγωγή αποδείξεων έπειτα από πειραματισμό και επαλήθευση, είναι ουσιαστικά ένα φροντιστήριο δημοκρατίας, μια πραγματική αγωγή του πολίτη! Ακόμη όμως και οι ίδιες οι επιστήμες, μέσω μιας τέτοιας προετοιμασίας της σκέψης των επιστημόνων από τα μαθητικά τους χρόνια, θα ενισχύονταν πολλαπλάσια. Το επίπεδο των σχολών θα ανέβαινε και τα φαινόμενα κλειστών κυκλωμάτων εξουσίας ή τρομοκράτησης από φοιτητικές και καθηγητικές μαφίες – που τώρα ανθούν – θα εξαλείφονταν. Αντίστοιχα θα ανέβαινε το επίπεδο της δημοκρατίας, από τα νυν «θερμοκήπια» της τοπικής αυτοδιοίκησης ως τα βουλευτικά «τζάκια». Γιατί ο πολίτης που γνωρίζει και έχει κριτικό τρόπο σκέψης και διαλεκτικό τρόπο έκφρασης μπορεί τελικά να ελέγξει τους ασκούντες την εξουσία. Αυτά τουλάχιστον διατείνονται οι ευαγγελιζόμενοι την εξάπλωση της δημοκρατίας μέσω της επιστημονικής παιδείας, όπως ο ψυχολόγος-σύμβουλος επενδύσεων και μεγαλοτραπεζίτης Robert Lawrence Kuhn και ο καθηγητής κβαντοφυσικής Lee Smolin.
Αν όμως όλες αυτές – ή και άλλες – συνιστώσες πρέπει να υπηρετηθούν από τον ίδιο εκπαιδευτικό, τότε… πού θα τον βρούμε; Ζητούμε έναν καθηγητή με πτυχίο φυσικομαθηματικού, μετεκπαίδευση στα οικονομικά, στην πληροφορική και στην κοινωνιολογία, και με σεμινάρια στη διαχείριση πολλαπλού έργου και στον χειρισμό διαλογικών «debates»… Ζητούμε δηλαδή πανεπιστήμονες που θα διδάσκουν «υπερενισχυμένα», αρκούμενοι στον ισχνό μισθό του εκπαιδευτικού. Τι ουτοπία!..
ΥΓ.: Προτού κλείσω το άρθρο βγήκα μια βόλτα στο Διαδίκτυο, για να συζητήσω το θέμα με φίλους εκπαιδευτικούς. Επέστρεψα πιο σίγουρος από ποτέ ότι η επιστήμη και η κριτική σκέψη στην Ελλάδα δεν διδάσκονται – πόσο μάλλον η δημοκρατία. Είναι… αυτοφυείς!
