Παρίσι, Ιούνιος 1773.
Ο εξηντάχρονος Ντενί Ντιντερό ξεκινά να συναντήσει τη Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας στη νεόκτιστη Αγία Πετρούπολη. Πακετάρει πουκάμισα και υπόθετα, αποχαιρετά τη σύζυγο και την ερωμένη του, συντάσσει τη διαθήκη του και προετοιμάζεται για μια συνάντηση, της οποίας την εξέλιξη δεν μπορεί να μαντέψει. Γιατί, όπως παρατηρεί και ο ίδιος, «με τους πρίγκιπες μπορεί και να κλειστείς πίσω από τα κάγκελα». Στοκχόλμη, Οκτώβριος 1993. Μια τραγουδίστρια, ένας δραματουργός, ένας ξυλουργός, ένας διπλωμάτης, ένας θεωρητικός της λογοτεχνίας, ένας ηλεκτρολόγος και ο συγγραφέας-αφηγητής επιβιβάζονται στο τεράστιο λευκό φέρι Βλαντίμιρ Ιλιτς για να αναβιώσουν το ταξίδι του πρωτεργάτη της περίφημης Εγκυκλοπαίδειας. Ο φιλόδοξος στόχος του «Προγράμματος Ντιντερό» είναι να «τοποθετήσει και πάλι τον άνθρωπο στο κέντρο του σύμπαντος» και να «συγκεντρώσει την ανθρώπινη γνώση σε έξι ημέρες».
«Οσα ακολουθούν είναι μια ιστορία», ξεκινά τον πρόλογο του έκτου μυθιστορήματός του ο βρετανός συγγραφέας Μάλκολμ Μπράντμπερυ. Η φράση έχει περισσότερα από ένα νοήματα. Το βιβλίο αφηγείται εναλλάξ την ιστορία δύο ταξιδιών, που έχουν μεταξύ τους απόσταση 220 ετών. Με αυτή την αφορμή ο γνωστός εκπρόσωπος του «πανεπιστημιακού μυθιστορήματος» (campus novel αγγλιστί) επιλέγει τους προσφιλείς ακαδημαϊκούς του ήρωες, του τότε και του τώρα, και τους μεταφέρει χρονικά και τοπικά. Μέσα από αυτή τη διαδρομή παρουσιάζει τη Ρωσία προ και μετά κομμουνισμού και εξετάζει τη σχέση εισήγησης και απλής αφήγησης, φιλοσόφου και μονάρχη, πνευματικών και σωματικών αναγκών, ιστορίας και Ιστορίας. Αν υπολογίσει μάλιστα κανείς το γεγονός ότι ο συγγραφέας πέθανε επτά μήνες μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, η καβαφική ρήση για τη σχέση διαδρομής και τελικού προορισμού προσδίδει στην υπόθεση μία ακόμη διάσταση. «Συμπεριφέρθηκα όπως και η Ιστορία, όταν καταστρώνει και καταγράφει, στο Μεγάλο Βιβλίο του Πεπρωμένου εκεί πάνω, την ατέρμονη πλοκή του κόσμου». Το βιβλίο βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα: πράγματι ο Ντιντερό πραγματοποίησε το μεγάλο ταξίδι στην αυλή της Αικατερίνης, αλλά και ο ίδιος ο Μπράντμπερυ συμμετείχε στο «Πρόγραμμα Ντιντερό» πριν από μία δεκαετία. Ωστόσο δεν πρόκειται για μια υπεύθυνη ιστορική μελέτη ή γνήσια καταγραφή μιας προσωπικής εμπειρίας: ο συγγραφέας διατήρησε το δικαίωμα να βελτιώσει τα δεδομένα όπου το έκρινε απαραίτητο «αφού ιστορικά γεγονότα δεν είναι παρά τα ψεύδη που λέει το παρόν προκειμένου να προσδώσει νόημα στο παρελθόν».
Στο ταξίδι του Ντιντερό κεντρικό ρόλο παίζει η σχέση μονάρχη – φιλοσόφου. Ενα μεγάλο τμήμα του βιβλίου αποτελείται από τις φανταστικές συνομιλίες του μεγάλου στοχαστή του Διαφωτισμού με την αυτοκράτειρα της Ρωσίας, τις ρομαντικές ιδέες του πρώτου για τη διακυβέρνηση, την κυνική καθημερινότητα που καλείται να χειριστεί η δεύτερη. Η εξίσωση μεταφέρεται στη σχέση ονειροπόλησης – πραγματικότητας και το πόρισμα είναι μάλλον ουτοπικό ή – στην καλύτερη περίπτωση – ατελές: «Χωρίς ονειροπολήσεις δεν θα μπορέσουμε ποτέ να βελτιώσουμε την πραγματικότητα. Βέβαια, ίσως και να μην τα καταφέρουμε ποτέ. Αναζητούμε μόνο εκείνον τον ένα σοφό και τέλειο Μονάρχη που θα αφουγκραστεί…». Διακόσια είκοσι χρόνια μετά, ο σύγχρονός μας συγγραφέας-αφηγητής έχει την πολυτέλεια να επισκέπτεται τα ίδια γεγονότα με άλλο μάτι: «Η Ιστορία σήμερα έχει γίνει ένα είδος θορυβώδους μουσείου: ένας αστραφτερός, βροντώδης τόπος θαυμάτων, μια σκηνή σχεδόν αδιάφορης λατρείας. Πίνακες και αντικείμενα έχουν καταλάβει τη θέση της Ιστορίας και της εξουσίας. Αντί των παλιών επαναστατών, σήμερα εφορμούν στα σκαλιά τουριστικά γκρουπ. Είναι λες και η Ιστορία – για τόσους αιώνες ο επιθετικός και δολοφονικός μας αφέντης, που μας παρέσυρε σε όλο και μεγαλύτερους τρόμους και φρικαλεότητες – έγινε ξαφνικά ο υπηρέτης και φίλος μας». Η Ιστορία μέσα από τη φθορά του χρόνου έγινε κτήμα μας, έγινε ένα παραμύθι που μπορούμε να βελτιώσουμε, να χρησιμοποιήσουμε, να διδαχθούμε, να θαυμάσουμε, να απορρίψουμε, ακόμη και να αγνοήσουμε: με άλλα λόγια, έγινε ιστορία.
Αν πράγματι στο τελευταίο του βιβλίο ο Μπράντμπερυ επέλεξε να μας μιλήσει για την απομυθοποίηση της Ιστορίας, κατάφερε να μεταφέρει το μήνυμα με καθαρότητα και χιούμορ. Σε κάποια σημεία το μήνυμα είναι ακόμη πιο βαθύ: τα δύο ταξίδια συναντώνται στη διαχρονικότητα της φύσης των ανθρώπινων αναγκών. Με άλλα λόγια, η Ιστορία ήταν πάντοτε ιστορία, επειδή ο δημιουργός της και κεντρικός της ήρωας ήταν πάντοτε ο άνθρωπος. Ο Ντιντερό ίσως και να πήγε στη Ρωσία για «να διαφωτίσει τη δεσποτεία, να διαδώσει τον ορθό λόγο», αλλά κατά βάση ξεκίνησε για τον ίδιο λόγο που συγκεντρώθηκε και η ανομοιογενής ομάδα του «Προγράμματος Ντιντερό», δύο αιώνες και κάτι αργότερα: τζάμπα εισιτήρια, τζάμπα ταξίδι στη Ρωσία, τζάμπα φαγητό και ποτό. «Ομως γιατί, μα γιατί, αισθάνομαι ότι αυτό το ταξίδι πρόκειται να μου κοστίσει πάρα πολύ ακριβά;». Το τέλος του ταξιδιού του «Προγράμματος Ντιντερό» αφήνει τον ήρωα με πικρή γεύση και αυτή την ερώτηση να αιωρείται. Στο επόμενο κεφάλαιο, το ακροτελεύτιο του βιβλίου, ο αναγνώστης παρακολουθεί τα τελευταία χρόνια και τον θάνατο του Ντενί Ντιντερό. Ο Μάλκολμ Μπράντμπερυ υπέφερε από την καρδιά του από τα παιδικά του χρόνια και πέθανε τον Νοέμβριο του 2000 σε ηλικία 68 ετών.
