Οι επιπτώσεις της πέμπτης διεύρυνσης που ολοκληρώθηκε την 1η Μαΐου 2004 είναι πολύ σημαντικές. Οι 10 νέες χώρες-μέλη έχουν αλλάξει καθοριστικά την εσωτερική λειτουργία της EE και τις ισορροπίες της, και σίγουρα θα υπάρξει αντανάκλαση των αλλαγών αυτών στην εξωτερική πολιτική της EE και στον τρόπο που θα εκφραστεί στη διεθνή σκηνή. Αυτές οι αλλαγές θα παρουσιαστούν ως ευκαιρίες ή ως εμπόδια στην εξέλιξη της εξωτερικής πολιτικής της EE; Το ότι η EE αποτελείται πλέον από 25 χώρες σημαίνει ότι αυξήθηκε παράλληλα και η πολιτική βαρύτητά της ως διεθνούς δυνάμεως;
Οι οικονομικές και εμπορικές εξωτερικές σχέσεις της EE σε μεγάλο βαθμό θα παραμείνουν ίδιες, αφού οι οικονομίες των νέων κρατών-μελών είναι σχετικά μικρού ή μεσαίου μεγέθους. Από στρατηγικής και πολιτικής απόψεως όμως μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι οι συνέπειες θα είναι πιο εκτενείς. Σε καθαρά πρακτικό επίπεδο θα υπάρξουν δυσκολίες ως προς τον συντονισμό 25 θέσεων στα Συμβούλια και στο Coreper, ως προς την επικοινωνία, τη μετάφραση και τη χρήση κοινής γλώσσας εργασίας, οι οποίες, όπως και στο παρελθόν, πρέπει σταδιακά να αντιμετωπιστούν. Ως προς τη δυνατότητα της EE να παρουσιαστεί ως μια σημαντική πολιτική δύναμη στη διεθνή σκηνή, εξαρτάται από τη δυνατότητά της να πετύχει ομοφωνία ή συναίνεση για τα συμφέροντα των μελών της. Δεδομένου ότι από τη μια μεριά η ΚΕΠΑΑ ακόμη ορίζεται βασικά μέσα από διακυβερνητικές διαδικασίες και από την άλλη ότι τα νέα κράτη-μέλη ακόμη προσδιορίζουν τα εθνικά τους συμφέροντα λόγω της πρόσφατης ανεξαρτητοποίησής τους, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η επιρροή τους στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της EE θα είναι πιο σημαντική από ό,τι αρχικά περιμέναμε.
Το επιτελείο του προέδρου Μπους είχε περιγράψει χαρακτηριστικά τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε «νέα» και «γηραιά» Ευρώπη. Οσο λανθασμένη και αν ήταν αυτή η διαφοροποίηση στο θέμα του Ιράκ – αφού οι διαχωριστικές συμμαχίες υπέρ ή κατά της στρατιωτικής επέμβασης δεν ήταν ανάμεσα σε νέα και παλαιά κράτη-μέλη -, υπάρχουν κάποια στοιχεία αλήθειας που αναπόφευκτα θα επηρεάσουν την Ευρώπη.
* Η περιφερειακή δύναμη της EE παγιώνεται προσδίδοντας προτεραιότητα στα Βαλκάνια και μια ανανεωμένη ώθηση στην Πολιτική Γειτνίασης της EE (New Neighbourhood Policy). Και οι δύο αυτές γεωγραφικές περιοχές συνεχίζουν να χαρακτηρίζονται από αστάθεια, ανασφάλεια και είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε ένοπλες συρράξεις εντός των συνόρων κάποιων κρατών (όπως είδαμε στην Ουκρανία ή όπως συνεχίζεται η κατάσταση στο Κοσσυφοπέδιο) με πιθανότητες εξάπλωσης σε γειτονικές χώρες. Και οι δύο αυτές περιοχές βρίσκονται στα σύνορα της EE και έχουν επιπτώσεις στην ασφάλεια της Ενωσης αλλά και στις πολιτικές της (π.χ. η αντιμετώπιση της μετανάστευσης κτλ.). Σε ό,τι αφορά τα Βαλκάνια, με την πρόσφατη διεύρυνση υπάρχουν πλέον δύο βαλκανικές χώρες που είναι κράτη-μέλη της EE – η Ελλάδα και η Σλοβενία – και τρεις υποψήφιες προς ένταξη χώρες στο πολύ σύντομο μέλλον – η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η Κροατία.
* Η διεύρυνση θα επηρεάσει και τον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων EE – Ρωσίας. H EE έχει καταστήσει σαφές ότι δεν επιθυμεί να δημιουργηθεί μια νέα διαχωριστική γραμμή κατά μήκος των ανατολικών συνόρων της. H γεωγραφική αμεσότητα που χαρακτηρίζει πλέον τις σχέσεις Ευρώπης – Ρωσίας αποτελεί μια ευκαιρία για εμβάθυνση των εμπορικών και ενεργειακών σχέσεων και τη θεμελίωση ενός γνήσιου στρατηγικού συνεταιρισμού, βασισμένου στη στήριξη της Ρωσίας στην πορεία προς την οικονομία της αγοράς και την προσχώρησή της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), στην ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών της και στον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στις ελευθερίες και στην προώθηση της περιφερειακής και διεθνούς ασφάλειας.
H συνθήκη για τη θέσπιση του Συντάγματος της Ευρώπης εγκρίθηκε από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων της EE στις 17 και 18 Ιουνίου 2004 στις Βρυξέλλες. Το Σύνταγμα συγκεντρώνει σε ένα ενιαίο κείμενο τις συνθήκες που καθορίζουν τις θεσμικές και λειτουργικές διατάξεις της EE. Αποτελείται από τέσσερα μέρη, τα οποία απλουστεύουν τους στόχους και τις αρμοδιότητες των θεσμών, τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων των οργάνων, αποσαφηνίζουν τις πολιτικές και τις δράσεις της EE και ενισχύουν την υλοποίηση του στόχου της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. (Το πλήρες κείμενο του Συντάγματος, όπως και πληροφορίες σχετικά με τη συζήτηση για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενωσης, παρατίθεται στη διεύθυνση http: //europa.eu.int/futurum.)
Για να τεθεί σε εφαρμογή, πρέπει να επικυρωθεί από όλα τα κράτη-μέλη μέσα στα επόμενα δύο χρόνια με κοινοβουλευτική διαδικασία ή με δημοψήφισμα, ανάλογα με τους θεσμικούς κανόνες που ισχύουν σε κάθε χώρα. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος που θα διεξαχθεί στο Ηνωμένο Βασίλειο προκαλεί ιδιαίτερες ανησυχίες, ενώ οι επόμενοι μήνες θα χαρακτηριστούν από δυναμικές προσπάθειες για να ταχθεί υπέρ του Συντάγματος η πλειοψηφία των αναποφάσιστων στις άλλες δέκα χώρες-μέλη στις οποίες θα διεξαχθεί δημοψήφισμα.
Τι αλλάζει όμως το Σύνταγμα σχετικά με τον τρόπο που λειτουργεί η EE; Το ευρωπαϊκό Σύνταγμα κατοχυρώνει την EE ως ένωση των πολιτών και των κρατών της Ευρώπης, τις θεμελιώδεις ελευθερίες και την καταπολέμηση των διακρίσεων. Επίσης ορίζει για πρώτη φορά τα δημοκρατικά θεμέλια της Ενωσης προβλέποντας και νέες υποχρεώσεις για τα κοινοτικά όργανα όσον αφορά τη διαφάνεια και τη διαβούλευση με την κοινωνία των πολιτών. Ισως ένα από το πιο σημαντικά επιτεύγματα είναι ότι ενσωματώθηκε στο Σύνταγμα ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Τα θεσμικά όργανα και οι υπηρεσίες της EE οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματα που ορίζονται στον Χάρτη, τα οποία δεν περιορίζονται στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα που ορίζονται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών αλλά περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τα κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων, την προστασία ατομικών δεδομένων και τη βιοηθική.
Επίσης το Σύνταγμα αποσαφηνίζει τις αρμοδιότητες του θεσμικού πλαισίου της Ενωσης προκειμένου να μπορεί να λειτουργεί αποτελεσματικά σε μια διευρυμένη EE των 25 και παραπάνω μελών, και εισάγει δύο σημαντικές καινοτομίες. H δημιουργία του αξιώματος του υπουργού Εξωτερικών (ο οποίος θα είναι αντιπρόεδρος της Επιτροπής και υπεύθυνος για τις εξωτερικές σχέσεις της EE, ενώ παράλληλα θα προεδρεύει στο Συμβούλιο των Υπουργών Εξωτερικών), πρώτον, προσφέρει τη δυνατότητα μεγαλύτερης συνοχής στην εξωτερική δράση της Ενωσης. Και, δεύτερον, προσφέρει μια σταθερότερη προεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αφού συμφωνήθηκε να ασκείται η προεδρία εκ περιτροπής ανά ομάδα τριών χωρών και για διάρκεια δεκαοκτώ μηνών. Ανάμεσα στις πιο αξιοσημείωτες ρυθμίσεις συμπεριλαμβάνονται οι ακόλουθες: επεκτείνεται η νομοθετική διαδικασία της συν-απόφασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σε νέους τομείς και, ενώ δεν αλλάζει ριζικά ο τρόπος ορισμού του προέδρου της Επιτροπής, επισημαίνεται ότι το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα αποτελέσματα των ευρωπαϊκών εκλογών και της σύνθεσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην πρόταση του προέδρου της Επιτροπής.
Εξάλλου προβλέπεται στο εξής η παρέμβαση της Ενωσης σε περίπτωση που ένα κράτος-μέλος δεχθεί τρομοκρατική επίθεση ή πληγεί από φυσικές καταστροφές – με αυτόν τον τρόπο θεσμοθετείται σε μεγαλύτερο βαθμό η έννοια της αλληλεγγύης. Το δυσλειτουργικό σημείο του Συντάγματος είναι ότι αποφασίστηκε να συνεχίσει το Συμβούλιο να αποφασίζει ομόφωνα στις περισσότερες περιπτώσεις, και σε μία Ενωση των 25 και σύντομα των 27, 28 ή και περισσοτέρων κρατών αυτό δυσκολεύει τη λήψη αποφάσεων.
Το 2005 η EE αναμένεται, μεταξύ άλλων, να διεξαγάγει μια αστυνομική επιχείρηση στην Κινσάσα, να εξετάσει την πιθανότητα διάθεσης μη στρατιωτικών μέσων για την ανοικοδόμηση του Ιράκ, να συνεχίσει τις προσπάθειες ανάπτυξης και βελτίωσης των στρατιωτικών και μη στρατιωτικών δυνατοτήτων της και να εμβαθύνει τη συνεργασία της με διεθνείς οργανισμούς όπως τα Ηνωμένα Εθνη, ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη και το ΝΑΤΟ.
«Ευρωπαϊστές» και «ατλαντιστές»
H Βορειοατλαντική Συμμαχία, μετά τη διεύρυνσή της και την ολοκλήρωση της αποστολής SFOR στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, εκτιμάται ότι φέτος θα επιδιώξει, κατά κύριο λόγο, την επέκταση της παρουσίας της στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, τη διατήρηση μιας ισχυρής KFOR στο Κοσσυφοπέδιο, την απόκτηση επιπλέον στρατιωτικών δυνατοτήτων για την αντιμετώπιση τρομοκρατικών ενεργειών και της διασποράς των όπλων μαζικής καταστροφής, όπως και την ενδυνάμωση της συνεργασίας της με τη Ρωσία, τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, του Μεσογειακού Διαλόγου και της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής.
Οι προοπτικές αυτές για την ΕΠΑΑ και το ΝΑΤΟ προβλέπεται να ικανοποιήσουν και τους «ευρωπαϊστές» και τους «ατλαντιστές», καθώς διαψεύδουν τις αμερικανικές ανησυχίες για υπονόμευση της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας και των διατλαντικών σχέσεων από την περαιτέρω ανάπτυξη της ΕΠΑΑ, ενώ ταυτόχρονα θέτουν τις βάσεις για τη δημιουργία αυτόνομων ευρωπαϊκών δομών, οι οποίες, ενδεχομένως, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σχήματα που θα εξυπηρετούσαν τους υπερμάχους μιας πιο αποτελεσματικής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Αμυνας.
Χοσέ-Μανουέλ Μπαρόζο Ισορροπία σε τεντωμένο σχοινί
“Ο ρόλος του νέου προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα είναι κατ’ εξοχήν ισορροπιστικός μεταξύ διαφόρων τάσεων και ομάδων: «νέας» και «παλαιάς» Ευρώπης, μεγάλων και μικρομεσαίων κρατών-μελών, «ευρωπαϊστών» και «ατλαντιστών», ομοσπονδιακών και μη, παλαιών και νέων μελών. Το κακό ξεκίνημα στις σχέσεις του με το Ευρωκοινοβούλιο σχετικά με τη σύνθεση της νέας Επιτροπής ίσως επηρεάσει και τη συνέχεια της θητείας του.”
