Οι σύγχρονες καλλιέργειες μηλιάς υποφέρουν από τις ανελέητες επιθέσεις των εχθρών τους και η παγκόσμια παραγωγή μήλων επιβαρύνεται με πλήθος φυτοφαρμάκων. Κυριότερος εχθρός της μηλιάς και των καρπών της είναι το φουζικλάδιο, ένας μύκητας που βοηθούμενος από τις καιρικές συνθήκες (ανοιξιάτικες βροχές και χαμηλές θερμοκρασίες) μολύνει και ξαναμολύνει τα φύλλα και τους καρπούς.

Η πολύ δυσάρεστη αυτή πραγματικότητα είναι ανθρώπινο έργο: στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ποικιλίες με αυξημένη παραγωγή και καρπούς που ικανοποιούν τον ουρανίσκο μας, οι επιστήμονες θυσίασαν την ικανότητα των φυτών να ανθίστανται στους εχθρούς τους. Ετσι, τώρα που η κατάσταση έχει φθάσει στο απροχώρητο, οι ερευνητές υποχρεούνται να διαγράψουν αντίστροφη πορεία, να αναζητήσουν εκείνες τις αρχέγονες μηλιές από τις οποίες προέκυψαν οι σημερινές ποικιλίες. Ο δρόμος θα είναι μακρύς, αλλά ευτυχώς κάποιοι άλλοι έχουν φροντίσει να κρατήσουν το μονοπάτι ανοιχτό. Βαδίζοντας στα χνάρια του πρωτοπόρου ρώσου γενετιστή Νικολάι Βαβίλοφ, ερευνητές από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ ανακάλυψαν στο Καζακστάν τη μητέρα όλων των μηλιών, από την οποία ελπίζουν να ξαναδώσουν ζωή στις ευαίσθητες, εκφυλισμένες μοντέρνες ποικιλίες.

Ωσπου οι προσπάθειές τους να καρποφορήσουν πάντως, καλό θα ήταν να προτιμούμε τα ελληνικά μήλα, καθώς οι κλιματικές συνθήκες στη χώρα μας (και η φροντίδα των καλλιεργητών) μειώνουν δραστικά τους ψεκασμούς σε σχέση με εκείνους των ευρωπαίων γειτόνων μας.

Η περυσινή χρονιά δεν ήταν καλή για τη μηλοπαραγωγή. Οπως μπορούν να σας βεβαιώσουν παραγωγοί στη Ζαγορά, στη Φλώρινα, στην Καστοριά, στην Αγιά Λαρίσης, στον Δομοκό Φθιώτιδας και στην Τρίπολη, υπήρξαν ως και ολοκληρωτικές καταστροφές. Παρ’ όλα αυτά το πρόβλημα δεν είναι τόσο ελληνικό όσο παγκόσμιο. Στατιστικές σε ΗΠΑ και Γαλλία καταδεικνύουν ότι τη δεκαετία 1997-2007 ο αριθμός των ψεκασμών στις καλλιέργειες μηλιάς έχει αυξηθεί κατά 20%, φθάνοντας σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και τους 55 για κάθε σεζόν! Είναι προφανές ότι αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί. Και οι επιστήμονες που το γνωρίζουν πολύ καλά αποφάσισαν να αναλάβουν δράση. Πώς; Πηγαίνοντας στον παράδεισο! Οχι των ουρανών, αλλά στον επίγειο παράδεισο που ονομάζεται Τιαν Σαν (Tian Shan) και βρίσκεται στα σύνορα του Καζακστάν με την Κίνα. Εκεί φύεται η μητέρα όλων των μηλιών, η Malus sieversii, η οποία κρατά τα κλειδιά της ανθεκτικότητας στα παράσιτα που ταλανίζουν το φυτό.


Παγκόσμια καταστροφή

«Η περυσινή χρονιά ήταν πράγματι η χειρότερη της τελευταίας 15ετίας για την παραγωγή μήλων» δήλωσε μιλώντας στο ΒήμαScience ο γεωπόνος κ. Κώστας Παπαϊωάνου, ο οποίος τα τελευταία 30 χρόνια παρακολουθεί καλλιέργειες μηλιάς στην Κεντρική και στη Βόρεια Ελλάδα. «Σύμφωνα με στοιχεία των συνεταιρισμών, στη Μακεδονία οι καταστροφές κυμάνθηκαν από 20% ως 40%, στη Ζαγορά του Πηλίου μεταξύ 25% και 30%, στην Αγιά υπήρξαν περιπτώσεις ολοκληρωτικής αλλά και μηδενικής καταστροφής, ενώ συνολικά η απώλεια της παραγωγής ήταν της τάξεως του 40%. Ισως η πλέον πληγείσα περιοχή να ήταν η Τρίπολη, στην οποία η περιζήτητη και με ονομασία προέλευσης ποικιλία “Πιλαφά” καταστράφηκε ολοσχερώς».

Το κύριο αίτιο των περυσινών καταστροφών είναι ο μύκητας Venturia inaequalis, γνωστός στους παραγωγούς με το όνομα φουζικλάδιο, ο οποίος πέρυσι ευνοήθηκε εξαιρετικά από τον καιρό. Οι παρατεταμένες ανοιξιάτικες βροχοπτώσεις σε συνδυασμό με τις χαμηλές θερμοκρασίες έδωσαν στον μύκητα την ευκαιρία να αυξηθεί σχεδόν ανεξέλεγκτα, όπως κάνει σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τις ΗΠΑ και τον Καναδά ως την Ευρώπη, την Ασία και την Αυστραλία ο μύκητας αυτός θεωρείται ο κορυφαίος εχθρός της μηλιάς, το επιστημονικό όνομα της οποίας είναι Malus domestica. Οι συνεχείς επιθέσεις του φουζικλαδίου έχουν ανεβάσει τον αριθμό των ψεκασμών σε ανεπίτρεπτα επίπεδα και έχουν συσπειρώσει την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα που ασχολείται με τη φυτική παραγωγή εναντίον του.


Εκτός από τη γεύση υπάρχουν κι οι εχθροί

Τι μπορεί όμως να κάνει η επιστημονική κοινότητα; Πρώτα απ’ όλα, να αντιληφθεί το μέγεθος της ευθύνης που φέρει. Τα παθογόνα των φυτών δεν διαφέρουν από τους μικροοργανισμούς που προκαλούν ασθένειες σε ανθρώπους. Και στις δύο περιπτώσεις, για την ανάπτυξη της νόσου απαιτείται μια μορφή «επικοινωνίας» μεταξύ παθογόνου και ξενιστή. Και στις δύο περιπτώσεις η σχέση είναι ανταγωνιστική: οι δυο τους βρίσκονται σε έναν συνεχή αγώνα δρόμου, όπου ο ξενιστής προβάλλει εμπόδια στο παθογόνο, το οποίο με τη σειρά του βρίσκει τρόπους να τα υπερνικήσει. Στην περίπτωση της μηλιάς, οι ερευνητές στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ποικιλίες με εύγεστους καρπούς και αυξημένη παραγωγή φαίνεται πως ξέχασαν (ή δεν μπόρεσαν) να φροντίσουν την ανθεκτικότητα των φυτών στα παθογόνα. Βλέπετε, μάθαμε να βασιζόμαστε και σε εξωγενή βοήθεια, στα φυτοφάρμακα στα οποία είχαμε εναποθέσει τις ελπίδες μας για προστασία των καλλιεργειών από τους εχθρούς τους.

Ολα δείχνουν όμως ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε αυτή την άποψη και ευτυχώς η επιστημονική κοινότητα έχει ήδη αλλάξει πλεύση: σύμφωνα με γάλλους ερευνητές του Εθνικού Ινστιτούτου Αγρονομικών Ερευνών (ΙΝRA), εδώ και καιρό το κέντρο βάρους των ερευνών έχει μετατεθεί. Ετσι, ενώ στο παρελθόν στόχος ήταν η ανάπτυξη ποικιλιών που έδιναν αυξημένη παραγωγή ή επιθυμητά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά στον καρπό (γεύση, οσμή, κλπ) τώρα το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ανάπτυξη ποικιλιών με ανθεκτικότητα στους εχθρούς της μηλιάς και ειδικότερα στο φουζικλάδιο.

Στον Κήπο της Εδέμ

Μπορεί η στόχευση των επιστημόνων να έχει αλλάξει, αλλά η πράξη από τη θεωρία μπορεί να απέχει πολύ. Στην περίπτωση της μηλιάς πάντως απέχει όσο το Παρίσι ή η Νέα Υόρκη από το Καζακστάν. Ναι, εκεί έχουν πάει γάλλοι και αμερικανοί ερευνητές για να μπορέσουν να υλοποιήσουν την επιθυμία τους για παραγωγή ποικιλιών μηλιάς με εύγεστους καρπούς, αυξημένη παραγωγικότητα και ανθεκτικότητα στο φουζικλάδιο. Για την ακρίβεια, έχουν πάει στην περιοχή Τιαν Σαν, στα σύνορα του Καζακστάν με την Κίνα, όπου εντοπίζεται ο πρόγονος των καλλιεργούμενων ποικιλιών μηλιάς, η άγρια μηλιά Malus sieversii. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για μια μόνο ποικιλία μηλιάς, αλλά για ένα πλήθος ποικιλιών οι οποίες αναπτύσσονται στην περιοχή για τουλάχιστον 10.000 χρόνια χωρίς καμία ανθρωπογενή παρέμβαση.

Την περιοχή είχε εντοπίσει τη δεκαετία του 1920 ο κορυφαίος ρώσος γενετιστής Νικολάι Βαβίλοφ, ο οποίος είχε κάνει στόχο ζωής τον εντοπισμό των πρωτογενών εστιών ανάπτυξης των καλλιεργούμενων φυτών. Ο Βαβίλοφ είχε κατανοήσει πολύ νωρίς αυτό που γνωρίζουν σήμερα όλοι οι βιολόγοι: ότι οι νέες ποικιλίες δεν φέρουν παρά ένα μέρος της γενετικής προίκας των υπολοίπων. Για τον Βαβίλοφ ήταν προφανές ότι τα φυτά που υπάρχουν σήμερα (ή υπήρχαν τις δεκαετίες του 1920, του 1930 και του 1940) στην Τιαν Σαν είναι οι απόγονοι των φυτών που άντεξαν σε μυριάδες επιθέσεις όλο αυτό το διάστημα. Είναι τα φυτά που πέρασαν επιτυχώς από το κόσκινο της φυσικής επιλογής και ως εκ τούτου είναι εξοπλισμένα με γονίδια που τους επιτρέπουν να αναχαιτίζουν το φουζικλάδιο και όχι μόνο. Και, το σημαντικότερο, είναι φυτά με μεγάλους και εύγευστους καρπούς, κάτι που δεν συμβαίνει συχνά με τις άγριες ποικιλίες. Σύμφωνα με τους εξελικτικούς βιολόγους, αυτό το ευτυχές χαρακτηριστικό οι μηλιές του Καζακστάν το οφείλουν στη συνεξέλιξή τους για περισσότερα από 50 εκατομμύρια χρόνια με τις αρκούδες που κατοικούν στην απομονωμένη από ορεινούς όγκους περιοχή Τιαν Σαν. Επιλέγοντας συστηματικά τα μεγάλα και εύγευστα φρούτα και μεταφέροντας μακριά τα κουκούτσια τους με τα κόπρανά τους, οι αρκούδες συνετέλεσαν στην ολοένα και ευρύτερη διασπορά των σπόρων των συγκεκριμένων φυτών από τα οποία προέκυψε πριν από 10.000 χρόνια η Malus sieversii.

Η γενετική επιβεβαίωση

Πώς είμαστε όμως βέβαιοι ότι όντως η Malus sieversii είναι η μητέρα όλων των μηλιών; Βασισμένοι στις παρατηρήσεις του Βαβίλοφ, αμερικανοί ερευνητές του Πανεπιστημίου Κορνέλ επισκέφθηκαν το Καζακστάν και σε συνεργασία με τους εκεί ερευνητές (και ειδικότερα με τον συνεχιστή του έργου του Βαβίλοφ, τον Aymak Djangaliev, ο οποίος πέθανε το 2008) συνέλεξαν από το 1989 ως το 1996 περί τις 130.000 σπόρους από 900 διαφορετικά δέντρα. Το δείγμα φαίνεται μεγάλο, αλλά δεν αντιπροσωπεύει παρά ένα μικρό ποσοστό της ποικιλομορφίας της μηλιάς που βρίσκεται στην περιοχή! Για να πάρουν όμως απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, οι ερευνητές έπρεπε να περιμένουν ως το 2010, όταν ολοκληρώθηκε η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος της μηλιάς και η συγκριτική ανάλυση κατέδειξε τη συγγένειά της ή, καλύτερα, την προέλευσή της από τη μηλιά του Καζακστάν.

Εν τω μεταξύ γάλλοι και αμερικανοί ερευνητές είχαν αρχίσει τις πρώτες διασταυρώσεις μεταξύ των ευρέως καλλιεργούμενων ποικιλιών μηλιάς και της ποικιλίας του Καζακστάν. Οι πρώτοι έχουν αναφέρει την παραγωγή δυναμικών ανθεκτικών υβριδίων με εξαιρετικά εύγευστους καρπούς και οι δεύτεροι εντόπισαν γονίδια ανθεκτικότητας στο φουζικλάδιο.

H ελληνική υπεροχή

Αν και αισιόδοξοι ότι θα πετύχουν να διασώσουν τις μηλιές από την επίθεση του φουζικλαδίου, οι ερευνητές θα χρειαστούν ακόμη πολύ χρόνο για να ολοκληρώσουν τις μελέτες τους και να φέρουν νέα υβρίδια στην αγορά. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε εμείς ως τότε; Φαίνεται ότι το να αγοράζουμε ελληνικά μήλα, τα οποία είναι τα λιγότερο βεβαρημένα με φυτοφάρμακα, είναι η καλύτερη λύση. Παρά την ατυχή περυσινή χρονιά, η Ελλάδα δεν πλήττεται ιδιαίτερα από το φουζικλάδιο, σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. «Η αλήθεια είναι πως η Ελλάδα είναι ένας ευλογημένος τόπος, με κλίμα πολύ φιλικό για την ανάπτυξη των καλλιεργειών» λέει ο κ. Παπαϊωάννου και προσθέτει: «Είναι χαρακτηριστικό ότι αν λάβει κανείς δείγματα ύδατος από το υπέδαφος της χώρας μας σε βάθος 10 μέτρων το μόνο που θα βρει είναι νιτρικά. Στην πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών βρίσκει επίσης αυξημένες συγκεντρώσεις υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων. Δεν είναι τυχαίο ότι τα ευρωπαϊκά μήλα είναι ιδιαίτερα επιβαρημένα με φυτοφάρμακα, εν αντιθέσει με τα ελληνικά που δέχονται ελάχιστο αριθμό ψεκασμών».


Καλή και εύγευστη παραγωγή μήλων χωρίς επιβάρυνση από φυτοφάρμακα είναι το ζητούμενο των επιστημόνων που ανατρέχουν στις αρχέγονες ποικιλίες μηλιάς για να εντοπίσουν τα κατάλληλα γονίδια

ΠΡΟΛΗΨΗ ΑΝΤΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ
Το φουζικλάδιο, ο ασκομύκητας Venturia inaequalis, αποτελεί την καταστρεπτικότερη μυκητολογική ασθένεια της μηλιάς.

Προσβάλλει τα άνθη, τα φύλλα και τους καρπούς του φυτού προκαλώντας την εμφάνιση κηλίδων χρώματος λαδί, ενώ σπανιότερα εμφανίζονται προσβολές στους βλαστούς. Οι βλαβερές επιπτώσεις του φουζικλαδίου δεν περιορίζονται μόνο στη μειωμένη ποσότητα και ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος· εκτεταμένες προσβολές οδηγούν σε φαινόμενα φυλλόπτωσης, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση και του φυτικού κεφαλαίου των εκμεταλλεύσεων (του δέντρου της μηλιάς).

Η εκδήλωση της ασθένειας με τη μορφή επιδημίας προϋποθέτει την καλλιέργεια ευπαθών ποικιλιών μηλιάς, παρουσία υψηλών πληθυσμών αρχικού (διαχειμάζοντος) μολύσματος (ιδιαίτερα όταν επικρατούν ήπιες συνθήκες κατά τη φθινοπωρινή και τη χειμερινή περίοδο) και ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες για την πραγματοποίηση πρωτογενών και δευτερογενών μολύνσεων. Επιδείνωση του προβλήματος προκαλούν οι αποτυχημένες τακτικές φυτοπροστασίας, εξαιτίας – κυρίως – φαινομένων ανθεκτικότητας των πληθυσμών του παθογόνου στις εφαρμοζόμενες μυκητοκτόνες ουσίες.

Για την επιτυχή αντιμετώπιση της ασθένειας ιδιαίτερη βαρύτητα έχει η μείωση του αρχικού (πρωτογενούς) μολύσματος και όχι η καταστολή του φαινομένου μετά την εκδήλωσή του. Η λήψη καλλιεργητικών, βιολογικών και χημικών μέτρων πρόληψης (εφαρμογή χαλκούχων μυκητοκτόνων μετά τη συγκομιδή, εφαρμογή ουρίας 5% μετά την ολοκλήρωση της πτώσης των φύλλων, εφαρμογή βιολογικών παραγόντων στα πεσμένα στο έδαφος φύλλα, απομάκρυνση και καταστροφή των πεσμένων φύλλων από τον οπωρώνα) συμβάλλει αποτελεσματικά στη μείωση της έκτασης του φαινομένου.

Δρ Γεώργιος Α. Μπάρδας
Γεωπόνος – φυτοπαθολόγος

ΒΑΒΙΛΟΦ: Ο «ΤΡΑΠΕΖΙΤΗΣ» ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ

«Μέσω της γνώσης του παρελθόντος, μέσω της μελέτης των στοιχείων από τα οποία αναπτύχθηκε η γεωργία, μέσω της συλλογής καλλιεργούμενων φυτών στις αρχαίες γεωργικές εστίες, προσπαθούμε να κατανοήσουμε την ιστορική διαδικασία. Το ζητούμενο είναι να μπορέσουμε να αλλάξουμε τα καλλιεργούμενα φυτά και τα οικόσιτα ζώα ώστε να ικανοποιούν τις σημερινές απαιτήσεις μας. Λίγο μας ενδιαφέρει το σιτάρι και το κριθάρι που βρέθηκαν στους τάφους των Φαραώ των πρώιμων δυναστειών. Για μας, άλλα ερωτήματα είναι πιο πιεστικά. Είναι πιο σημαντικό για εμάς να γνωρίζουμε σε τι διαφέρει το αιγυπτιακό σιτάρι από το σιτάρι άλλων χωρών, ποια χαρακτηριστικά σε αυτό το αιγυπτιακό σιτάρι είναι σημαντικά για να μπορέσουμε να βελτιώσουμε το δικό μας σιτάρι, από πού προήλθε το αιγυπτιακό σιτάρι. Ο ερευνητής θέλει να γνωρίσει τα πρωτογενή υλικά, τα δομικά στοιχεία από τα οποία δημιουργήθηκαν τα σημερινά είδη και οι ποικιλίες. Χρειαζόμαστε αυτή τη γνώση προκειμένου να έλθει στην κατοχή μας το πρωτογενές υλικό για τη βελτίωση των φυτών.

Το Ινστιτούτο Αγρονομικών Μελετών του Λένινγκραντ έχει αρχίσει τη συστηματική μελέτη των καλλιεργούμενων φυτών όλου του κόσμου βάσει ενός καθορισμένου προγράμματος… Κατέστη δυνατόν να εντοπίσουμε επακριβώς τα αρχικά κέντρα προέλευσης των περισσοτέρων σημαντικών καλλιεργούμενων φυτών. … Οι εστίες αυτές παίζουν πολύ συχνά τον ρόλο συγκεντρωτών μιας απίστευτης διασποράς ποικιλιών. Οι ποικιλίες ρυζιού στο Μεξικό είναι απίστευτα πλούσιες. Τα άγρια φρούτα στην Τρανσκαυκασία, κύρια εστία των ευρωπαϊκών οπωροφόρων δένδρων, είναι απίστευτα πλούσια…

Η πλειοψηφία των καλλιεργούμενων φυτών προήλθε από την Ασία στην οποία εντοπίζονται τρία κέντρα δημιουργίας ειδών με πρώτο και κυριότερο της Νοτιοδυτικής Ασίας, συμπεριλαμβανομένης της Μικράς Ασίας και της Περσίας. Δεν είναι τυχαίο ότι η βιβλική ιστορία τοποθετεί τον Παράδεισο, τον Κήπο της Εδέμ, σε αυτές τις περιοχές. Ακόμη και σήμερα είναι δυνατόν να δει κανείς δάση από άγριες μηλιές, αχλαδιές, κερασιές στις οποίες τυλίγονται άγρια αμπέλια (παράδεισοι με όλη τη έννοια της λέξης) στην Τρανσκαυκασία και στη Βόρεια Περσία».

Τα παραπάνω είναι αποσπάσματα από το άρθρο του καθηγητού Νικολάι Βαβίλοφ «Το πρόβλημα της προέλευσης της παγκόσμιας γεωργίας υπό το φως των τελευταίων ερευνών», όπως παρουσιάστηκε από τη σοβιετική αποστολή στο Διεθνές Συνέδριο της Ιστορίας Επιστημών και Τεχνολογίας το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο από τις 29 Ιουνίου ως τις 3 Ιουλίου 1931.

Ο Βαβίλοφ, εξαιρετικός γενετιστής, φίλος και συνεργάτης του William Bateson (του Βρετανού που έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης μεντελιανής Γενετικής), έπαιξε καθοριστικό ρόλο στα επιστημονικά τεκταινόμενα της Σοβιετικής Ενωσης επί Λένιν. Πεπεισμένος ότι οι αρχέγονες ποικιλίες των καλλιεργούμενων ειδών είναι το κλειδί για τη βελτίωση των φυτών, ο Βαβίλοφ είχε ξεκινήσει μια τεράστια εκστρατεία συλλογής σπόρων από τις περιοχές του πλανήτη τις οποίες θεωρούσε εστίες δημιουργίας των καλλιεργούμενων φυτών. Ως το 1940 ο Βαβίλοφ και οι συνεργάτες του είχαν συγκεντρώσει περισσότερους από 200.000 σπόρους (αλλά και καρπούς και βλαστούς) διαφορετικών ειδών.

Ο θάνατος του Λένιν και η αντικατάστασή του από τον Στάλιν υπήρξαν καθοριστικά γεγονότα για τη σταδιοδρομία και τελικά την ίδια τη ζωή του Βαβίλοφ. Υποσκαπτόμενος συνεχώς από το αγαπημένο παιδί του καθεστώτος, τον Τροφίμ Λισένκο (1898-1976), συνελήφθη κατηγορούμενος ότι ασκεί την επιστήμη των αστών, τη Γενετική, στις 6 Αυγούστου του 1940. Πέθανε στη φυλακή από ασιτία τρία χρόνια αργότερα.

Αλλά ο Βαβίλοφ δεν χάθηκε αδίκως. Η τράπεζα σπόρων που δημιούργησε και η οποία φέρει σήμερα το όνομά του είναι από τις μεγαλύτερες του κόσμου. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Σοβιετικής Ενωσης ο Χίτλερ θέλησε να μεταφέρει την τράπεζα στο Βερολίνο αναζητώντας να ελέγξει τις παγκόσμιες τροφικές πηγές. Οι συνεργάτες του Βαβίλοφ όμως μετέφεραν τη συλλογή στα υπόγεια του Ερμιτάζ και ανέλαβαν να την προστατεύουν με βάρδιες. Εννέα από αυτούς προτίμησαν να πεθάνουν από ασιτία παρά να αξιοποιήσουν τους σπόρους από τους οποίους θεωρούσαν ότι θα «βλαστήσει» το μέλλον της χώρας τους. Οσο για τις ιδέες του Βαβίλοφ, ποια καλύτερη μεταθανάτια επιβράβευση από την επιστροφή των επιστημόνων στις γεωγραφικές εστίες που είχε υποδείξει;