Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εξελίσσεται διαρκώς, πλην με το βλέμμα μονίμως στραμμένο στην αξίωση μακροπρόθεσμης επιβίωσης και κατ’ ελπίδα επικράτησης: σε κάθε εκδημία πάπα, το κονκλάβιο καρδιναλίων ουσιαστικά αποφαίνεται περί του αν επιθυμεί συνέχεια ή ρήξη με την παρακαταθήκη του – ή, έστω, συνέχεια με άλλον τρόπο. Ο ίδιος ο Πάπας Φραγκίσκος εξελέγη το 2013 ως επιλογή ασυνέχειας σε περίοδο όπου η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δοκιμαζόταν από σκάνδαλα και εθεωρείτο αναγκαία η αποστασιοποίηση από την ιταλική ενδοστρέφεια και τον ευρωκεντρικό συντηρητισμό. Η εκλογή ενός Λατινοαμερικανού πιστοποιούσε, εξάλλου, το ότι η καρδιά του Ρωμαιοκαθολικισμού χτυπά δημογραφικά και πνευματικά στον Παγκόσμιο Νότο.
Ο Πάπας Φραγκίσκος έλυνε πολλές από τις εντάσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας μέσα από αυθόρμητες επιτελέσεις βασισμένες στην ορμητική, αλλά και σοφή προσωπικότητά του. Με τη δύναμη του ήθους και της εικόνας, επανερμήνευσε τι σημαίνει να είναι κανείς Πάπας: έμενε σε ξενώνα αντί για παλάτι, προτιμούσε ορθοπαιδικά υποδήματα αντί για τα εμβληματικά ερυθρά, έπλενε τα πόδια μιας μουσουλμάνας γυναίκας επικαιροποιώντας τον Νιπτήρα του Ιησού, έπεφτε στα πόδια νοτιοσουδανών ηγετών εκλιπαρώντας την ειρήνευση, έλεγε «ποιος είμαι εγώ για να κρίνω» όταν η συμβατική ηθική απαιτούσε καταδίκη, περιδιάβαινε τον πλανήτη «έως εσχάτου», ακόμη κι όταν χρειαζόταν να χρησιμοποιεί αμαξίδιο. Αν το «παπικό πρωτείο» έλαβε τη θεολογική επένδυση ότι ο Πάπας είναι (αντιστρόφως) ο «διάκονος των διακόνων» (servus servorum), οφείλουμε στον Πάπα Φραγκίσκο ότι πρόσφερε εντυπωσιακές εικόνες για να γεμίσουν ένα άλλοτε άδειο κέλυφος.
Η στροφή προς τη συνοδικότητα
Οι θεσμικές αλλαγές, πάντως, έμειναν συχνά ανολοκλήρωτες. Ως μείζον επίτευγμα κρίνεται η στροφή προς τη συνοδικότητα στη διοίκηση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και μάλιστα με αυξημένο ρόλο των γυναικών. Ωστόσο, το σχετικό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα έμεινε εκκρεμές τη στιγμή της εκδημίας του. Ο Φραγκίσκος ως «σημείον αντιλεγόμενον» με λάτρεις και μισητές δεν μπορούσε παρά να διοικεί προσωποπαγώς. «Εγένετο λόγω μεν συνοδικότης, έργω δε η του πρώτου ανδρός αρχή», για να παραφράσουμε τον Θουκυδίδη.
Από τους 135 καρδιναλίους του κονκλαβίου, η μεγάλη πλειοψηφία έχει οριστεί από τον Φραγκίσκο, συχνά από απομακρυσμένες χώρες. Κατά τεκμήριο προοδευτικοί, δεν έχουν προλάβει να ενωθούν από δεσμά έντονης διαβούλευσης, ώστε οι βουλές τους να θεωρούνται αδιάγνωστες. Ως προς τον έλεγχο των ρωμαιοκαθολικών κληρικών σε θέματα κακοποίησης, αντιστρόφως, ο Φραγκίσκος κατόρθωσε συγκριτικά να στήσει αποτελεσματικότερους ελεγκτικούς μηχανισμούς, αλλά έμεινε ημιτελής η εφαρμογή τους.
Μπορούμε να θυμηθούμε από τον Φραγκίσκο τη δίψα του για ειρήνη, τη φιλολαϊκή του απλότητα, τη διανοητική του περιέργεια να μαθαίνει από όλους και ιδίως από τους ταπεινούς, τη ζωτικότητα με την οποία επανενσάρκωνε τον απλό και γλυκύ Ιησού, την έμπρακτη βεβαίωση ότι η αγάπη ταυτίζεται με τη χαρά. Πώς θα λύσει, όμως, τις αντιφάσεις της Εκκλησίας ένας διάδοχος που ίσως στερείται τη χαρισματική προσωπικότητα με την αυθόρμητη περφόρμανς;
Κύριοι ανταγωνιστές οι προτεστάντες
Μην ξεχνάμε ότι το κονκλάβιο είναι ένα ανεξάρτητο σώμα, το οποίο δεν είναι εύκολο να επηρεαστεί ούτε από τις βουλήσεις των νεοσυντηρητικών του τραμπισμού, αλλά ούτε και από όσους «εκτός των τειχών» επιθυμούν ένα δημοφιλές «σίκουελ» του Φραγκίσκου, ενδεχομένως από άλλη εξωτική ήπειρο. Υπάρχουν και τα τετριμμένα κριτήρια: η σταθεροποιητική διοίκηση, η μείωση οικονομικών ελλειμμάτων, η επίτευξη διηπειρωτικών συμβιβασμών. Παραμένει το γεγονός ότι το μέλλον του Ρωμαιοκαθολικισμού κρίνεται περισσότερο στην Ασία, στην Αφρική και στη Λατινική Αμερική με κύριους ανταγωνιστές τους ευαγγελικούς προτεστάντες και όχι κάποια παραδοσιακή θρησκεία. Ο Πάπας Φραγκίσκος αφουγκραζόταν ταυτοχρόνως τους αδύναμους στο γεωπολιτικό-πλανητικό επίπεδο, αλλά και τους αδύναμους εντός των κοινωνιών, κατά έναν κοινωνικό φιλελευθερισμό. Η προσωπική αυτή σύνθεση δεν είναι αυτονόητη, καθώς πολλές από τις περιφερειακές κοινότητες πλειοδοτούν σε συντηρητισμό.
Η πνευματική παρακαταθήκη του Πάπα Φραγκίσκου περιλαμβάνει τη φροντίδα για τους μετανάστες, την πολυπολιτισμικότητα, την οικολογική επαγρύπνηση, την αναζήτηση της ειρήνης και της κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά και τη μέριμνα για τις κοινωνικές μειονότητες, εν ανάγκη με ποιμαντικό αυτοσχεδιασμό και πλουραλισμό. Ακόμη και στις έσχατες μέρες του, ήταν σαφής η διαφορά που τον χώριζε από τον ταυτοτικό και ξενοφοβικό Ρωμαιοκαθολικισμό του αμερικανού αντιπροέδρου Τζέι Ντι Βανς με τον οποίο είχε συνάντηση μια μέρα πριν από τον θάνατό του. Πλην η σύνθεση του Φραγκίσκου ήταν συχνά μια προσωπική ενότητα ήθους με έμφαση στην αυθόρμητη και εκπληκτική επιτέλεση, χωρίς οπωσδήποτε να πραγματώνονται πολιτικές λύσεις στα δυσκολότερα προβλήματα. Ελλείψει μιας προσωπικότητας χαρισματικής αυθορμησίας που έλυνε γόρδιους δεσμούς με τη «μάχαιρα της αγάπης», μπορεί να είναι δύσκολο ένας διάδοχος να επιτύχει μια παρόμοια επιτελεστική σύνθεση σε διλήμματα που τίθενται με ολοένα οξύτερο τρόπο. Πλην οι ανάγκες δημιουργούν ηγέτες σε όσους τις αφουγκράζονται.
