«Μου πήρε 100 χρόνια για να καταλάβω ότι το πιο σημαντικό σημείο στη Γη δεν βρίσκεται στη στεριά αλλά στη θάλασσα». Με αυτή τη σχεδόν σοκαριστική δήλωση – για έναν άνθρωπο που έχει αφιερώσει κάθε ικμάδα της ύπαρξής του στην εξερεύνηση, την αποκωδικοποίηση και τη διάσωση του πλανήτη – ο Ντέιβιντ Ατένμπορο χαιρέτισε την πρεμιέρα του πιο πρόσφατου ντοκιμαντέρ του με τίτλο «Ocean». Η επίσημη πρώτη προβολή της ταινίας που ο ίδιος θεωρεί μια από τις σημαντικότερες της καριέρας του πραγματοποιήθηκε σε μια από κάθε άποψη σημαδιακή για τον ίδιο ημερομηνία.
Ανήμερα των 99ων γενεθλίων του και μάλιστα παρουσία του βασιλιά Καρόλου Γ’. Άλλωστε για την πατρίδα του, τη Μεγάλη Βρετανία, ο Ατένμπορο είναι αυτό που περιγράφει και περικλείει η λέξη θεσμός.
Κυρίως βέβαια ο τρόπος που έχει αποκρυσταλλωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο ο παρά λίγους μήνες αιωνόβιος εξερευνητής (αλλά και ιστορικός της φύσης, βιολόγος και συγγραφέας) ως η φωνή του πλανήτη. Από το 1956 ο Ντέιβιντ Ατένμπορο καταγράφει κάθε έκφανση του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και τις συντριπτικές επιπτώσεις της ανθρώπινης παρέμβασης στα οικοσυστήματα της Γης.
Το μυστικό των ωκεανών
Αυτό επιχειρεί και με το «Ocean», που μπορεί κανείς να παρακολουθήσει και στην Ελλάδα από την πλατφόρμα του Disney+. Μια ταινία-ντοκιμαντέρ αφιερωμένη στη θάλασσα και τον βυθό ή, όπως ο ίδιος με τη σοφία των 100 ετών και την εμπειρία μιας ζωής υποστηρίζει, τον τόπο που θα σώσει τον πλανήτη από την καταστροφή.
Ο βρετανός σερ εμφανίζεται σχεδόν ενοχικός που του πήρε τόσο χρόνο για να το αντιληφθεί, να το τεκμηριώσει και να το μοιραστεί με την οικουμένη. Όχι ως νεόκοπος σταυροφόρος για το περιβάλλον, αλλά ως βετεράνος συστηματικός παρατηρητής, μελετητής και ερμηνευτής του.
Η βασική ιδέα του ντοκιμαντέρ θεμελιώνεται στο απίστευτο και όμως αληθινό rebound που πέτυχαν οι φάλαινες ή αλλιώς το πιο κακοπαθημένο από τον άνθρωπο ζώο των ωκεανών.
Υπολογίζεται πως μόνο στη διάρκεια του 20ού αιώνα, τουλάχιστον έως το 1986, όταν και επιβλήθηκαν αυστηροί νόμοι για τον περιορισμό της φαλαινοθηρίας, σφαγιάστηκαν περί τα 2,9 εκατομμύρια ζώα. Επρόκειτο για ένα κανονικό μακελειό που οδήγησε κάθε είδος φαλαινών στα όρια της εξαφάνισης.
Το παράδειγμα των φαλαινών
Ο Ατένμπορο παραδέχεται πως και ο ίδιος είχε πιστέψει ότι η κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί ήταν μη αναστρέψιμη. Η φάλαινα έμοιαζε καταδικασμένη. Ένα ζώο που θα μπορούσε να παρατηρεί κανείς μόνο στις προθήκες των μουσείων φυσικής ιστορίας.
Όμως η φύση τον διέψευσε. Η εφαρμογή της νομοθεσίας για την προστασία της φάλαινας δεν κατάφερε μόνο να διατηρήσει των πληθυσμό των θηλαστικών, αλλά και έφερε την εκθετική αύξησή τους.«Αν αφήσουμε τη φύση στην ησυχία της δεν θα διατηρηθεί απλώς στην παρούσα κατάστασή της.
Αλλά θα αναγεννηθεί και θα επανακάμψει» λέει ο 99χρονος, που θέλει ακριβώς αυτό να είναι το μήνυμα του νέου του ντοκιμαντέρ, στο οποίο φυσικά ο ίδιος έχει αναλάβει όπως πάντα τον ρόλο του κεντρικού αφηγητή, με τον ήπιο, μειλίχιο και στην ιδανική δοσολογία διδακτικό τρόπο του.
Η αφήγησή του συνεπαίρνει τον τηλεθεατή σαν ένα θαλάσσιο ρεύμα, μεταφέροντάς τον από τις παράκτιες ζώνες έως τα βαθύτερα και τα πιο σκοτεινά χάσματα του ωκεανού. Στη διαδρομή ο Ατένμπορο παρουσιάζει ένα εκθαμβωτικό καστ από πλάσματα: βιοφωταυγή όντα της ζώνης του λυκόφωτος, γίγαντες του ανοιχτού ωκεανού και ευαίσθητα οικοσυστήματα μαγκρόβιων και δασών φυκιών.
Ένας καθηλωτικός αφηγητής
Το ύφος του ισορροπεί ανάμεσα σε επιστημονική ακρίβεια και ποιητικό θαυμασμό – ένα χαρακτηριστικό που έχει γίνει σήμα κατατεθέν του μέσα από δεκαετίες φυσιολατρικών εκπομπών. «Κάτω από τα κύματα υπάρχει ένας κόσμος που είναι ταυτόχρονα οικείος και εξωγήινος» εξιστορεί ο ίδιος. «Μόλις τώρα αρχίζουμε να κατανοούμε την πολυπλοκότητά του – και τον αντίκτυπό του ανθρώπου πάνω του».
Παρόλο που το Ocean είναι πλούσιο σε ανακαλύψεις, είναι ταυτόχρονα μια σκληρή καταγραφή απωλειών. Το ντοκιμαντέρ αναδεικνύει και καταγράφει τις καταστροφικές συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η ρύπανση από πλαστικά, η υπεραλίευση, η εξόρυξη στους βυθούς και η κλιματική αλλαγή παρουσιάζονται όχι ως αφηρημένες απειλές αλλά ως απτές δυνάμεις που διαμορφώνουν ξανά το θαλάσσιο περιβάλλον σε πραγματικό χρόνο.
Από την υπερεκμετάλλευση στην αναγέννηση
Η λεύκανση των κοραλλιών, άλλοτε σπάνιο φαινόμενο, είναι πλέον εκτεταμένη – ιδίως στον Μεγάλο Κοραλλιογενή Υφαλο. Ο Ατένμπορο έχει το μάλλον θλιβερό προνόμιο να είναι μάρτυρας του πριν αλλά και του σήμερα: «Θυμάμαι να καταδύομαι εκεί τη δεκαετία του ’50, όταν ο ύφαλος έσφυζε από χρώμα και ζωή. Σήμερα, μεγάλο μέρος του έχει γίνει ωχρό – θύμα της ανόδου της θερμοκρασίας του νερού θαλασσών».
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζει ο πολύπειρος φυσιοδίφης και οι συνεργάτες του το 90% των ιχθυοαποθεμάτων είναι υπεραλιευμένα ή στα όρια εκμετάλλευσης, μικροπλαστικά έχουν εντοπιστεί ακόμα και στα βαθύτερα σημεία του ωκεανού ενώ η άνοδος των επιπέδων CO₂ αλλάζει τη χημική σύσταση του θαλασσινού νερού, απειλώντας οργανισμούς με κέλυφος και ολόκληρα τροφικά πλέγματα.
Όμως, όπως απέδειξε περίτρανα το παράδειγμα των φαλαινών, τίποτα δεν είναι χαμένο ή αμετάκλητο. Ο Ατένμπορο δεν πέφτει στην παγίδα της καταστροφολογίας ή της μοιρολατρίας.
Αντιθέτως, επιμένει πως η φύση – και ειδικά η θαλάσσια ζωή – μπορεί να επανακάμψει. Εκτός από το κερδισμένο στοίχημα της ιστορίας των φαλαινών, ένα κεφάλαιο του ντοκιμαντέρ εστιάζει στην ιστορία του Cabo Pulmo, ενός μικρού χωριού στην χερσόνησο Μπαΐα του Μεξικού.
Όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’90 τα αποθέματα ψαριών άρχισαν να εξαντλούνται, οι ντόπιοι ψαράδες κατάφεραν, μέσα από συλλογική προσπάθεια, να μετατρέψουν την περιοχή σε θαλάσσιο καταφύγιο. Σήμερα, το Cabo Pulmo θεωρείται ένα από τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα θαλάσσιας διατήρησης. Ο πληθυσμός των ψαριών έχει αυξηθεί πάνω από 400% και ο ύφαλος αποτελεί πλέον πόλο έλξης για τον οικοτουρισμό και σημείο ενδιαφέροντος για την επιστημονική κοινότητα. «Αυτές οι ιστορίες μας υπενθυμίζουν ότι δεν είμαστε ξεχωριστοί από τη θάλασσα – είμαστε μέρος της», επισημαίνει ο Ατένμπορο. «Η μοίρα της είναι και δική μας μοίρα».
Θα έχουμε πάντα τη θάλασσα;
Με το «Ocean» ο Ατένμπορο σφραγίζει την κληρονομιά του όχι μόνο ως παρατηρητής του φυσικού κόσμου αλλά και ως ένας από τους πιο παθιασμένους και συνεπείς στο πέρας του χρόνου υπερασπιστές του.
Είναι σαν μέσα σε μιάμιση ώρα να συμπυκνώνει το απόσταγμα σοφίας δεκαετιών εξερεύνησης, μελέτης και γνώσης – όλα εκφρασμένα με την ίδια περιέργεια και ταπεινότητα που τον έχουν καταστήσει αγαπητό σε γενιές θεατών και αναγνωστών.
Με πολλούς τρόπους, το ντοκιμαντέρ του για τους ωκεανούς είναι μια εμφατική υπόμνηση. Μας θυμίζει τι διακινδυνεύουμε να χάσουμε, αλλά και τι έχουμε τη δύναμη αλλά και τον χρόνο να σώσουμε.
Όπως άλλωστε καταλήγει και ο ίδιος: «Η θάλασσα κάποτε φαινόταν στα μάτια του ανθρώπου ατελείωτη, απέραντη, αιώνια. Τώρα γνωρίζουμε τα όριά της – και τα δικά μας. Αλλά ξέρουμε επίσης ότι η αλλαγή είναι εφικτή. Αν επιλέξουμε να προστατεύσουμε τον ωκεανό, τελικά προστατεύουμε τον εαυτό μας».
