Είναι λίγο δύσκολο να περιηγηθεί κανείς στον ιστότοπο archipelagonetwork.org και να μην εντυπωσιαστεί από τον πλούτο του αρχειακού υλικού που είναι συγκεντρωμένος, αλλά και από τις ενδιαφέρουσες δράσεις αυτού του μη κερδοσκοπικού οργανισμού που ιδρύθηκε το 2019 από τον ντοκιμαντερίστα και ερευνητή Τζέικομπ Μο και έχει ως κύριο στόχο την καταγραφή, την έρευνα και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς των Κυκλάδων.
Με έδρα τη Σύρο, το Δίκτυο επικεντρώνεται στην ανάδειξη των παραδοσιακών τεχνών, της λαϊκής γνώσης και των ιστορικών τεκμηρίων που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν λόγω των ταχύτατων αλλαγών που υφίστανται οι τοπικές κοινωνίες εξαιτίας της τουριστικής ανάπτυξης, των περιβαλλοντικών προκλήσεων και της κλιματικής κρίσης. Το έργο του Archipelago Network αναδεικνύει τις πιέσεις που αντιμετωπίζουν οι παράκτιες κοινότητες των Κυκλάδων, προσφέροντας ταυτόχρονα έναν δρόμο για την προστασία των μοναδικών πολιτιστικών και φυσικών τους πόρων.
Ο οργανισμός καταγράφει και διασώζει τις παραδοσιακές τέχνες, όπως η ξυλοναυπηγική και η κεραμική, και ταυτόχρονα διατηρεί στοιχεία της σύγχρονης πολιτιστικής κληρονομιάς. Ειδικότερα, μέσω της ψηφιοποίησης φωτογραφιών, αρχειακών υλικών και προφορικών μαρτυριών, το Archipelago Network διασφαλίζει ότι οι τοπικές ιστορίες και γνώσεις θα παραμείνουν διαθέσιμες για τις επόμενες γενιές.
Ατελιέ στην Ανώτερη Σχολή Καλών Τεχνών Μαρμαροτεχνείας Πανόρμου Τήνου
Από την ίδρυσή του, το Δίκτυο Αρχιπέλαγος έχει συγκεντρώσει ένα σημαντικό οπτικοακουστικό αρχείο από έντεκα νησιά των Κυκλάδων, αναδεικνύοντας τις παραδοσιακές τέχνες, την τοπική κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά. Στο πλαίσιο αυτής της δράσης, ο οργανισμός συνεργάζεται με τοπικούς φορείς και εκπονεί προγράμματα που εστιάζουν στην αειφόρο ανάπτυξη και τη βιωσιμότητα των κοινοτήτων των Κυκλάδων, με στόχο να συνδυάσουν τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς με τις σύγχρονες ανάγκες των τοπικών κοινωνιών.
Ενα από τα πρόσφατα εγχειρήματα του οργανισμού αφορά την εξόρυξη και τη βιομηχανική κληρονομιά των Κυκλάδων. Η εξαγωγή ορυκτών έχει αφήσει έντονα ίχνη στις τοπικές κοινωνίες και το τοπίο των νησιών από την αρχαιότητα έως και σήμερα.
Τα νησιά του Αιγαίου, με 118 ορυχεία σπαρμένα σε 38 από τα νησιά του, κάποτε στηρίζονταν στην εξόρυξη υλικών όπως ο σίδηρος, το θείο και η σμύριδα. Σήμερα εμφανίζουν την ανάγκη για μια νέα θεώρηση αυτών των ιστοριών, οι οποίες συνδέονται στενά με τη διαμόρφωση της τοπικής ταυτότητας και των κοινωνικών δομών.
Ο ιδρυτής δικτύου Αρχιπέλαγος, Τζέκομπ Μο
Στο έργο του Archipelago Network, η εξόρυξη είναι συνυφασμένη με την κοινωνική ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά. Η Μήλος αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, με την εξόρυξη διαφόρων πρώτων υλών, που κατέχουν καίρια σημασία για την ανάπτυξη της βιομηχανίας στην περιοχή. Ωστόσο, αυτή η βιομηχανική δραστηριότητα έχει προκαλέσει σημαντικές περιβαλλοντικές αλλαγές και έχει επηρεάσει τις βαθιά τοπικές κοινωνίες.
Ο Μο εξηγεί πως «το ηφαιστειογενές έδαφος της Μήλου είναι πλούσιο σε ορυκτά, η εκμετάλλευση των οποίων έχει αποτελέσει διαχρονικά την κυριότερη οικονομική πηγή για το νησί. Η δραστηριότητα αυτή άλλαξε το τοπίο και διαμόρφωσε μια τοπική εργατική και κοινωνική συνείδηση. Μέχρι σήμερα εξορύσσονται μεγάλες ποσότητες μπεντονίτη, περλίτη και καολίνη».
Με τις αλλαγές στις τοπικές κοινωνίες και οικονομίες του τελευταίου αιώνα στο Αιγαίο, μεταμορφώνεται η χρήση και η σημασία αυτής της πλούσιας βιομηχανικής ιστορίας. Ο Μο αναφέρει πως τα απομεινάρια της εξόρυξης είναι ακόμα παρόντα και πλέον δημιουργούν έναν διάλογο μεταξύ της βιομηχανικής κληρονομιάς και της τουριστικής οικονομίας, με τους τουρίστες να επισκέπτονται χώρους εξόρυξης – τα λατομεία της Τήνου, για παράδειγμα, πλέον έχουν μετατραπεί σε εξόχως instagrammable τουριστικά αξιοθέατα.
Αλλά αυτή η βιομηχανική κληρονομιά χρειάζεται πλάνο διαχείρισης και προστασίας. Ενα από τα σημαντικότερα τοπόσημα της Σερίφου, η σκάλα φόρτωσης των μεταλλείων στο Μέγα Λιβάδι, εντάχθηκε στο φετινό πρόγραμμα του World Monuments Watch ύστερα από πρωτοβουλία τοπικών ομάδων λόγω της οριακής κατάστασης στην οποία βρίσκεται.
Φωτογραφικό άλμπουμ της Εργατικής Ενωσης Μήλου
Η εξορυκτική κληρονομιά του Αιγαίου
Το πρότζεκτ «Εξόρυξη στις Κυκλάδες: Ψηφιακά ίχνη» του οργανισμού επικεντρώνεται σε πέντε νησιά με σημαντική και ποικίλη εξορυκτική δραστηριότητα τους τελευταίους τρεις αιώνες: Αντίπαρο, Σέριφο, Μήλο, Νάξο και Τήνο. Η πρωτοβουλία αυτή συνδυάζει την αρχειακή έρευνα και τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, αναδεικνύοντας τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εξόρυξης μέσω φωτογραφικών και οπτικοακουστικών έργων. Στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας, δύο καλλιτέχνες-ερευνητές, η Σοφία Ντώνα και ο Ιγκνάσιο Ακόστα, δημιουργούν έργα που ερμηνεύουν τη βιομηχανική κληρονομιά μέσα από μια σύγχρονη οπτική, εστιάζοντας στους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις τοπικές κοινότητες.
Η Σοφία Ντώνα είναι μια εικαστικός με βάση το Μόναχο και την Αθήνα, η οποία ασχολείται με κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά ζητήματα μέσα από τοποειδικές πρακτικές. Η Ντώνα δημιουργεί εγκαταστάσεις και βίντεο που αμφισβητούν τις καθιερωμένες αντιλήψεις για την καθημερινότητα, φέρνουν στο φως άγνωστες ιστορίες και διατηρούν μνήμες. Στην πρόσφατη εργασία της εξετάζει την απεργία των μεταλλωρύχων στη Σέριφο το 1916, εστιάζοντας στον ρόλο των γυναικών στην εργατική ιστορία του νησιού. Το έργο της, που πραγματοποιήθηκε ως ανάθεση του Archipelago Network, αναδεικνύει, μεταξύ άλλων, την καθοριστική συμμετοχή της Αικατερίνης Βαλσαμάκη στην εξέγερση των μεταλλωρύχων στα ορυχεία σιδήρου στο Μέγα Λιβάδι. Η Ντώνα συνδυάζει αρχειακή έρευνα και προφορικές μαρτυρίες, δημιουργώντας ένα βίντεο-δοκίμιο που αναδεικνύει τις δυναμικές της τοπικής αντίστασης και τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της εποχής.
Ο Ιγκνάσιο Ακόστα, χιλιανός καλλιτέχνης και ερευνητής, έχει επικεντρωθεί στη μελέτη των οικολογικά ευάλωτων περιοχών που επηρεάζονται από την οικονομική εκμετάλλευση και την ανθρώπινη παρέμβαση. Μέσα από την καλλιτεχνική του πρακτική, ο Ακόστα ερευνά τα τοπία που έχουν υποστεί οικολογική καταστροφή λόγω της εκβιομηχάνισης και της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.
Εισοδος ορυχείου σμύριδας στη Νάξο
Το έργο του για το Archipelago Network περιλαμβάνει μια φωτογραφική σειρά που εξετάζει τα εξορυκτικά τοπία των Κυκλάδων, συνδυάζοντας γήινες και αρχειακές υλικότητες για να αναδείξει τη σύνθεση των εγκαταλελειμμένων υποδομών, των ορυχείων και των τοπίων. Στην εργασία του, συνδυάζει ιστορικές εικόνες και σύγχρονη φωτογραφία για να αποτυπώσει τις αντιφάσεις μεταξύ του τουριστικού ενδιαφέροντος και της κοινωνικής και περιβαλλοντικής κληρονομιάς των Κυκλάδων.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο νοτιοαμερικανός καλλιτέχνης είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Κέντρο Διεπιστημονικών Μελετών για τον Ρατσισμό (CEMFOR) του Πανεπιστημίου της Ουψάλα, στη Σουηδία, και συμμετέχει στο Traces of Nitrate, μια συνεργατική εικαστική έρευνα του Royal College of Arts και του Πανεπιστημίου του Μπράιτον, που χρηματοδοτείται από το βρετανικό AHRC.
Οπως είπε ο ίδιος στο ΒΗΜΑgazino: «Σε συνεργασία με την ομάδα του Δικτύου Αρχιπέλαγος, επισκέφθηκα τόπους εξόρυξης και κοινοτικής μνήμης σε πέντε νησιά των Κυκλάδων το φθινόπωρο του 2024, εντοπίζοντας το αποτύπωμα της εξόρυξης και της λειτουργίας των λατομείων στο σήμερα. Το έργο μου σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές αντιπαραβάλλει την κλίμακα των βιομηχανικών δραστηριοτήτων με την παραδοσιακή γνώση και τις πρακτικές σε κοινοτική κλίμακα, δίνοντας έμφαση στους αγώνες για αυτοδιάθεση και οικολογική δικαιοσύνη. Βασιζόμενη σε αυτό, η φωτογραφική σειρά “Κυκλάδες: Μνήμη Λίθων” αναδεικνύει το πώς επηρεάστηκαν τόσο οι τοπικές κοινότητες όσο και το τοπίο από αυτές τις εξορυκτικές πρακτικές».
Η δουλειά των Ντώνα και Ακόστα αποτελεί μια σημαντική διάσταση του έργου του Δικτύου Αρχιπέλαγος, καθώς ενσωματώνει την καλλιτεχνική και ερευνητική πρακτική για να αναδείξει τις πολιτιστικές και κοινωνικές επιπτώσεις της εξόρυξης. Το έργο τους προσφέρει νέες οπτικές και ερμηνείες για τα τοπία και τις ιστορίες των Κυκλάδων, συμβάλλοντας στην ευαισθητοποίηση του κοινού για την ανάγκη βιώσιμης ανάπτυξης και προστασίας της πολιτιστικής και περιβαλλοντικής κληρονομιάς των νησιών. Το Archipelago Network δεν περιορίζεται μόνο στην καταγραφή και την αποτύπωση της Ιστορίας, αλλά επεκτείνεται και στην υλοποίηση βιώσιμων πρακτικών ανάπτυξης, μέσω της συνεργασίας με τοπικούς φορείς, καλλιτέχνες και ερευνητές.
Σκουριασμένα εξαρτήματα στο παλιό θειωρυχείο στο Παλιόρεμα της Μήλου
Ο οργανισμός προάγει τη διατήρηση της πολιτιστικής μνήμης των νησιών, ενισχύει τη σύνδεση των κοινοτήτων με το φυσικό τους περιβάλλον και δημιουργεί πλαίσια για τον διάλογο γύρω από την αειφορία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Οπως καταλήγει ο Τζέικομπ Μο, «η δουλειά μας είναι να διατηρήσουμε τη σύνδεση μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος, δημιουργώντας έναν διάλογο για το μέλλον των Κυκλάδων και των τοπικών τους κοινοτήτων. Χρειαζόμαστε άμεσα βιώσιμες λύσεις και η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να παίξει έναν καθοριστικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση και την ανάπτυξη αυτών των λύσεων».
Θα ήταν παράλειψη να μην πούμε και δύο λόγια για το δικό του background. Ο Τζέικομπ Μο γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νέα Υόρκη και σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Πολιτισμική Ανθρωπολογία στις ΗΠΑ. «Για έντεκα χρόνια διηύθυνα το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Σύρου (SIFF), όπου πρωτοκατάλαβα την επιτακτική ανάγκη για συστηματική καταγραφή και διάσωση της οπτικοακουστικής μνήμης των Κυκλάδων. Ως σκηνοθέτης, έχω γυρίσει πάνω από 30 μικρά ντοκιμαντέρ για κεραμική, ξυλοναυπηγική κ.ά. Σε αυτό το ερευνητικό και καλλιτεχνικό έργο φέρω μια “διπλή ματιά”: μεγαλωμένος μεν στη Νέα Υόρκη, αλλά βαθιά συνδεδεμένος με την ελληνική νησιωτικότητα (η μητέρα μου, Κάρεν Βαν Ντάικ, διδάσκει Νεοελληνικές Σπουδές στο Columbia University)», εξηγεί ο ίδιος.
Εγκαταλελειμμένη ράμπα βαγονέτων στον Κουταλά της Σερίφου
Οσον αφορά τις πηγές χρηματοδότησης των δράσεων του δικτύου: «Ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός, αντλούμε πόρους από πολλαπλές πηγές: ευρωπαϊκά προγράμματα, τακτικές επιχορηγήσεις του υπουργείου Πολιτισμού, συνεργασίες με δήμους και περιφέρειες, καθώς και από χορηγίες ιδιωτικών ιδρυμάτων ή δωρητών».
