«Δεν ξέρω αν υπάρχουν φαντάσματα, αλλά αν υπάρχουν, είναι στη Λέρο». Από την πρώτη κιόλας φράση που ακούμε στην ταινία τεκμηρίωσης «Portolago – Φαντάσματα στο Αιγαίο» νιώθουμε ότι έχουμε μπει στο κλίμα της. Η φράση, που ακουµε να λέει µε απλότητα και συγκίνηση η Εύα Κοτανίδη, είναι της σκηνοθέτριας της ταινίας, Ιωάννας Ασµενιάδου-Φωκά, που έτσι δίνει αµέσως τον τόνο ενός ντοκιµαντέρ που στόχο έχει να µας κάνει κοινωνούς της ιστορίας ενός από τα (ίσως) πιο παραγνωρισµένα ελληνικά νησιά.
Για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα στο παρελθόν, η Λέρος συνδέθηκε με εικόνες από τις σοκαριστικές συνθήκες διαβίωσης ανθρώπων με ψυχικές παθήσεις και απέκτησε αρνητική φήμη.
Ωστόσο η Λέρος είναι πολύ περισσότερα, όπως μας θυμίζει το «Portolago – Φαντάσματα στο Αιγαίο», που γυρίστηκε με την υποστήριξη του Cosmote History της Cosmote TV και προσφάτως επανήλθε στην επικαιρότητα ως μέρος των περιφερειακών εκδηλώσεων της διεθνούς έκθεσης μοντέρνας τέχνης που εδώ και τρία χρόνια διοργανώνεται στη Λέρο από την καλλιτεχνική πλατφόρμα Perasma.
Η προβολή του πραγματοποιήθηκε στις 28 Ιουνίου, την ημέρα των εγκαινίων της έκθεσης στο Δημοτικό Κινηματοθέατρο Λακκίου, κτίριο ιταλικής αρχιτεκτονικής και κατασκευής περίπου του 1930, το οποίο μάλιστα αποτελεί και μέρος της ταινίας. Το κινηματοθέατρο αυτό, που επαναλειτούργησε το 2009, είχε αρχίσει να λειτουργεί για πρώτη φορά την περίοδο του ιταλικού φασισμού.
«Από το Λακκί έχουν περάσει εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που δεν ήθελαν να είναι εκεί» σημειώνει
η σκηνοθέτρια του ντοκιμαντέρ, Ιωάννα Ασμενιάδου-Φωκά.
Μια πόλη εκτός τόπου και χρόνου
«Για εμένα, όπως και για πολύ κόσμο ακόμα και μέχρι σήμερα, η Λέρος ήταν κάτι σαν τη Σπιναλόγκα. Μια βραχονησίδα με ψυχιατρικό ίδρυμα» περιγράφει στο ΒΗΜΑgazino η σκηνοθέτρια του «Portolago». Σχεδόν φυσικά λοιπόν, όταν πριν από κάποια χρόνια ο τότε σύντροφος – νυν σύζυγος – της γεννημένης στη Θεσσαλονίκη σκηνοθέτριας τής πρότεινε να πάνε διακοπές στο εξοχικό της οικογένειάς του στη Λέρο, η αντίδρασή της εκδηλώθηκε με την απορία: «Μα υπάρχουν σπίτια στο νησί;».
Oχι μόνο υπάρχουν πολλά σπίτια στη Λέρο, αλλά, όπως μαρτυρά η ταινία, είναι κτίσματα με μοναδικό χαρακτήρα. Για αυτά τα κτίσματα, εστιάζοντας στον οικισμό Λακκί, έγραψε για πρώτη φορά ο αρχιτέκτονας Αντώνης Αντωνιάδης τη δεκαετία του 1980.
Και σε αυτά τα κτίσματα, μιλώντας για τις λεπτομέρειες της άρτιας κατασκευής τους, μας ξεναγεί στο ντοκιμαντέρ ο αρχιτέκτονας Ανδρέας Κυράνης. «Το βιομηχανικό μοντέλο που κατέστρεψε την αρχιτεκτονική αναγκάστηκε λόγω κλίματος να συμφιλιωθεί με την αρχιτεκτονική στη Λέρο» λέει.
Φθάνοντας στο νησί, η Ασμενιάδου-Φωκά δεν εντυπωσιάστηκε ούτε από το κάστρο, ούτε από τα γραφικά ψαροχώρια που περιμένεις να δεις σε κάθε αιγαιοπελαγίτικο νησί. Εντυπωσιάστηκε από το Λακκί, «μια πόλη διαφορετική, μοναδικής αρχιτεκτονικής, εκτός τόπου και χρόνου, όχι μόνο για ένα νησάκι τόσο δα, αλλά για την Ελλάδα ολόκληρη».
Χρόνια μετά την πρώτη αυτή επίσκεψη, το 2013, η Ασμενιάδου-Φωκά εργαζόταν σε μια εταιρεία που είχε σύμβαση με την ΕΡΤ για την παραγωγή μιας σειράς αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ. «Οταν τον Ιούνιο του 2013 έπεσε το περίφημο “μαύρο” στην ΕΡΤ και βρεθήκαμε όλοι άνεργοι, σκέφτηκα ότι ήταν η τέλεια ευκαιρία να φτιάξω το ντοκιμαντέρ για την πόλη του Λακκίου που πάντα ονειρευόμουν».
Κάπως έτσι ξεκίνησε η έρευνά της από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Λέρου. Ωστόσο ενώ η Ασμενιάδου-Φωκά πίστευε ότι θα έχει ολοκληρώσει μια ταινία μικρού μήκους σε έξι μήνες, τα πράγματα πήραν έναν διαφορετικό δρόμο. «Ηταν τόσο απίστευτη η ιστορία που ξετυλίχτηκε, που τελικά χρειάστηκε τέσσερα χρόνια και την υποστήριξη του Cosmote History της Cosmote TV, με την τελική της μορφή να κάνει πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης τον Μάρτιο του 2017».
Σταυροδρόμι της Μεσογείου
Ενα μεγάλο μέρος της ταινίας είναι αφιερωμένο στην περίοδο πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Λόγω του στρατηγικού σημείου στο οποίο η Λέρος βρίσκεται αλλά και του γεγονότος ότι το Λακκί είναι το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι αν όχι όλης της Μεσογείου σίγουρα της Νοτιοανατολικής, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως βάση των Ιταλών στην προετοιμασία τους για την κατάκτηση της Αβησσυνίας (Αιθιοπίας).
Το πρώην ιταλικό δημοτικό μέγαρο (αριστερά) και το κτίριο όπου παλιά λειτουργούσε ξενοδοχείο, το Albergo Roma.
Αλλωστε, όπως αναφέρει στο ντοκιμαντέρ ο συγγραφέας-ιστορικός κ. Δημήτρης Κωστόπουλος, από το 1924 κιόλας, έναν μόλις χρόνο μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης και την ένταξη των Δωδεκανήσων στην Ιταλία, άρχισαν οι εργασίες για τη ναυτική βάση στο Λακκί και έτσι δημιουργήθηκε το Portolago. Αργότερα, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Λέρος βομβαρδίστηκε αμείλικτα και στις 16 Νοεμβρίου 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν στο νησί.
«Η ταινία εκτυλίσσεται με τον τρόπο που και εγώ ανακάλυψα την πόλη» εξηγεί η σκηνοθέτρια, η οποία με αφορμή την αρχιτεκτονική άρχισε να ρωτά τις κλασικές ερωτήσεις, «ποιος, πού, πώς, πότε και γιατί την έχτισε».
Αν όμως κάτι χαράχθηκε στη μνήμη της, αυτό ήταν «η συνειδητοποίηση ότι από το Λακκί έχουν περάσει εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που δεν ήθελαν να είναι εκεί. Πάνω από 50.000 στρατιώτες, Ιταλοί, Γερμανοί, Αγγλοι, Ινδοί. Περισσότερα από 15.000 παιδιά στις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές αργότερα, 3.500 ασθενείς του ψυχιατρείου, 4.000 εξόριστοι φυλακισμένοι της χούντας, και τα τελευταία χρόνια δεκάδες χιλιάδες εγκλωβισμένοι πρόσφυγες.
Το τότε συναντά το τώρα
Κινηματογραφικά μιλώντας, με πολύ γοητευτικό τρόπο, η ταινία φέρνει σε διάλογο το τότε και το τώρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον βρίσκει κανείς στο γεγονός ότι έχοντας στη διάθεσή της αρχειακό φωτογραφικό υλικό που παρουσίαζε το Λακκί σε άλλες εποχές, η Ιωάννα Ασμενιάδου-Φωκά κινηματογράφησε σκηνές που δείχνουν τα ίδια ακριβώς σημεία σήμερα.
Με έναν μαγικό τρόπο, το παλιό ασπρόμαυρο δίνει τη θέση του στο σύγχρονο έγχρωμο και το ευτύχημα είναι ότι πολλά σημεία παραμένουν ίδια και απαράλλακτα χάρη στην καλή συντήρηση των κτιρίων.
«Ονειρό μου είναι να αναστηλωθούν ολόκληρη η Ιταλική Ναυτική Βάση και η πόλη, έτσι ώστε ο κόλπος του Λακκίου, το Portolago, να επανέλθει στην πρότερη αίγλη του» σημειώνει η σκηνοθέτρια.
«Ευτυχώς οι Ιταλοί του Μεσοπολέμου κρατούσαν λεπτομερέστατα αρχεία των κατασκευών τους στα Δωδεκάνησα, με αποτέλεσμα να υπάρχει πληθώρα αρχειακού υλικού, και φωτογραφικού και κινηματογραφικού. Το χρησιμοποίησα με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποδείξω ότι το παιχνίδι δεν είναι χαμένο. Οι καταστροφές στην πόλη είναι αναστρέψιμες».
Ετσι, η Ιωάννα Ασμενιάδου-Φωκά αποφάσισε να προχωρήσει στη δημιουργία μιας δεύτερης ταινίας, με τίτλο «Η Πολιτεία του Αιγαίου», που ολοκληρώθηκε το 2024. Εντυπωσιακό εκεί είναι το γεγονός της διαφορετικής αντιμετώπισης της Ιταλοκρατίας από νησί σε νησί.
«Υπήρξε όμως και μία ακόμα αποκάλυψη» λέει κλείνοντας η δημιουργός. «Ενας έλληνας ήρωας ελάχιστα γνωστός, στον οποίο οφείλεται κατά πολύ η ένωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα και που αξίζει να αφιερωθεί σε αυτόν τουλάχιστον μία ταινία. Ετσι, η τριλογία της Δωδεκανήσου θα κλείσει με θέμα τον Ιερό Λόχο και τον διοικητή του, Χριστόδουλο Τσιγάντες».
INFO Οι ταινίες «Portolago – Φαντάσµατα στο Αιγαίο» και «Η Πολιτεία του Αιγαίου» είναι διαθέσιµες στο Cosmote History
της Cosmote TV.
