Η δήλωση του Κυριάκου Μητσοτάκη στο Bio3 Forum για ίδρυση υπουργείου που θα ασχολείται ειδικά με την Ερευνα και την Καινοτομία, με μόνιμο κονδύλι στον προϋπολογισμό και ανεξάρτητη αξιολόγηση, ανοίγει μια παλιά συζήτηση: διακυβέρνηση, σταθερή χρηματοδότηση και αξιοκρατία του ενιαίου χώρου έρευνας της χώρας.
Παρότι δεν είναι σαφές ακόμα, καθώς η σχετική συζήτηση θα ξεκινήσει μετά τις εκλογές, αν το σχέδιο προβλέπει αυτόνομο υπουργείο ή μια ανεξάρτητη δομή με αναπληρωτή υπουργό, πιθανότατα συναρτώμενη στο υπουργείο Παιδείας, στο φόντο της εξαγγελίας βρίσκεται η δημόσια παραδοχή του Πρωθυπουργού για αστοχίες στο «Trust Your Stars» και η υπόσχεση «να μην ξαναγίνουν έτσι τα πράγματα», που έδωσαν αφορμή για μια αναγκαία ανταλλαγή απόψεων με την επιστημονική κοινότητα, δημιουργώντας εκ νέου προσδοκίες, χωρίς να αίρονται οι αναπόφευκτες επιφυλάξεις. Για παράδειγμα, πολλοί διερωτώνται πώς θα φτιαχτεί υπουργείο, που αποτελεί προνομία του Πρωθυπουργού, μετά από διάλογο και αν ο διάλογος κρύβει ξανά κάτι το προσχηματικό.
«Χωρίς σωστό προγραμματισμό και ριζικές μεταρρυθμίσεις, οποιαδήποτε πρωτοβουλία που έχει ως στόχο να αναδείξει τη δυναμική της χώρας στον χώρο της Ερευνας και Καινοτομίας δεν θα καταλήξει επιτυχής» δηλώνουν στο «Βήμα» ο διευθυντής Στάθης Γκόνος και το Επιστημονικό Συμβούλιο του Ινστιτούτου Χημικής Βιολογίας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, επισημαίνοντας τέσσερις προϋποθέσεις: ενιαίος χώρος έρευνας «κατά τα επιτυχημένα ευρωπαϊκά πρότυπα», τακτικές ανταγωνιστικές προκηρύξεις με ισορροπία βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας, αξιόπιστο μητρώο (κυρίως αλλοδαπών) αξιολογητών με αμοιβές και προθεσμίες «ευρωπαϊκού τύπου» και στελέχωση του νέου φορέα με ανθρώπους που «έχουν κάνει έρευνα».
Υπάρχουν και αυτοί που θεωρούν «ελπιδοφόρο» σήμα τις δηλώσεις Μητσοτάκη, όπως η Θέμις Αλισσάφη, πρέσβειρα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας (European Research Council) στην Ελλάδα, επίκουρη καθηγήτρια Ιατρικής στο ΕΚΠΑ και συνεργαζόμενη ερευνήτρια στο ΙΙΒΕΑΑ (Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών). Ωστόσο, και εκείνη πιστεύει ότι πρέπει να πληρούνται συγκεκριμένοι όροι: «Αυξημένη και σταθερή χρηματοδότηση, ανεξάρτητη διεθνής αξιολόγηση, ουσιαστική μείωση γραφειοκρατίας και σταθερές πολιτικές».
Ζητεί, δε, άμεση και ορθή επαναξιολόγηση του «Trust Your Stars» από ανεξάρτητες διεθνείς επιτροπές, ενώ τονίζει ότι δεν θα πρέπει να μετατοπιστούν πόροι από τη θεμελιώδη έρευνα προς τα αμυντικά ερευνητικά προγράμματα «υπό τον μανδύα» της τεχνολογικής ανάπτυξης: «Για την άμυνα χρειάζονται ξεχωριστά κονδύλια» σημειώνει. Στις πρωθυπουργικές εξαγγελίες ο Κρίτων Καλαντίδης, πρόεδρος του Τμήματος Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, βάζει τον πήχη στο «τι έγινε, όχι τι ειπώθηκε». Υπενθυμίζει την πρόσφατη κατάργηση χαρτοφυλακίου Ερευνας, την «απενεργοποίηση» του ΕΣΕΤΕΚ, τις καθυστερήσεις στα προγράμματα του «Ερευνώ – Καινοτομώ», τη χαμηλή χρηματοδότηση στο ΕΛΙΔΕΚ και τις «απαράδεκτες», όπως τις χαρακτηρίζει ο ίδιος, αξιολογήσεις συμπράξεων πανεπιστημιακής αριστείας, όπως το πρόγραμμα «Trust Your Stars».
Το κρίσιμο, λέει, είναι να θυμηθούμε ότι «καινοτομία χωρίς κορυφαία βασική έρευνα δεν υπάρχει». Οι μικρές, συγκρίσιμες χώρες-πρότυπα, όπως η Ολλανδία, η Δανία και το Ισραήλ, «διαπρέπουν στη βασική έρευνα διότι εκεί εντοπίζεται παγκοσμίως η αριστεία».
Στο ίδιο μήκος κύματος, η πρόεδρος της Ενωσης Ελλήνων Ερευνητών (ΕΕΕ) Μαρία Κωνσταντοπούλου δηλώνει «κατ’ αρχάς αποδοχή» για την ίδρυση νέου υπουργείου που θα εποπτεύει τα ερευνητικά κέντρα και τα ΑΕΙ, αλλά ταυτόχρονα και βαθιά δυσπιστία. Οπως εκτιμά, ο κατακερματισμός του ενιαίου χώρου έρευνας, με τη μεταφορά της ΓΓΕΚ στο υπουργείο Ανάπτυξης το 2019, αντίκειται στη διεθνή πρακτική, όπου η έρευνα και η ανώτατη εκπαίδευση εποπτεύονται από το ίδιο υπουργείο.
Η ΕΕΕ είχε ήδη εισηγηθεί από το 2021 τη δημιουργία ενιαίου υπουργείου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Ερευνας, ενδυνάμωση του ΕΣΕΤΕΚ ως ανώτατου γνωμοδοτικού οργάνου, μετεξέλιξη του ΕΛΙΔΕΚ σε Εθνικό Ιδρυμα Χρηματοδότησης Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας και «fast track» πλαίσιο διαχείρισης για ερευνητικά κονδύλια, εκτός του ασφυκτικού δημόσιου λογιστικού. Κομβικό εμπόδιο σήμερα, επισημαίνει, είναι το ίδιο το ΕΛΙΔΕΚ: η νέα δανειακή σύμβαση με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων απαιτεί εθνική συγχρηματοδότηση 50% που έχει «κολλήσει», παγώνοντας προς το παρόν τις προκηρύξεις του ιδρύματος.
Η διευθύντρια του ΕΛΙΔΕΚ Κατερίνα Κουραβέλου διευκρινίζει ότι έχει κατατεθεί αίτημα για την παράταση της τελικής ημερομηνίας διαθεσιμότητας της δανειακής σύμβασης, ύψους 143,07 εκατ. ευρώ, για τη χρηματοδότηση του ιδρύματος. Και προσθέτει ότι «ελπίζει σύντομα το ίδρυμα να είναι σε θέση να ανακοινώσει νέες δράσεις για την ενίσχυση της ελληνικής ακαδημαϊκής και ερευνητικής κοινότητας».
Η κρίσιμη αλυσίδα
Σε επίπεδο ανθρώπινου δυναμικού και εργαστηρίων, ο Χρήστος Τσατσάνης, καθηγητής Κλινικής Χημείας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, περιγράφει ένα οικοσύστημα που «χάνει το μομέντουμ»: απρόβλεπτη ροή χρηματοδότησης, καθυστερήσεις σε υποτροφίες, «περίοδοι ξηρασίας» λόγω κυκλικών ροών του ΕΣΠΑ. «Οι νέοι πια δεν έρχονται στην έρευνα. Δεν μοιάζει σαν μια καριέρα με προοπτική στην Ελλάδα ακριβώς λόγω της ασυνέχειας στη χρηματοδότηση».
Η «σιωπηλή μεταφορά τεχνογνωσίας», όπως τη χαρακτηρίζει, απειλείται: «Αν σπάσει η αλυσίδα μεταφοράς γνώσης μεταξύ παλαιοτέρων και νεότερων ερευνητών, δύσκολα αποκαθίσταται». Αυτό που πιστεύει ότι πρέπει να γίνει είναι η πλήρης αποσύνδεση της αξιολόγησης από εγχώρια δίκτυα, με επιτροπές «μη Ελλήνων» για τον περιορισμό της «ακούσιας προκατάληψης» μέσω έγκριτων ανεξάρτητων οργανισμών, όπως το European Science Foundation. Επίσης, σημειώνει ότι «σε επικοινωνιακό επίπεδο, οι πρόσφατες εμβληματικές εκδηλώσεις στον χώρο της τεχνητής νοημοσύνης είναι χρήσιμες, αλλά δεν μπορείς να χρηματοδοτείς ένα μεγάλο οικοδόμημα αν δεν υποστηρίζεται από ένα σταθερά χρηματοδοτούμενο ερευνητικό οικοσύστημα».
Με βάση τα παραπάνω, το ερώτημα που προκύπτει δεν είναι εάν χρειαζόμαστε ένα «υπουργείο Ερευνας» αλλά ποια θα είναι η στρατηγική και οι κανόνες που θα διέπουν τη λειτουργία του. Το υπόδειγμα που προτείνει ήδη από το 2021 η ΕΕΕ θα μπορούσε να λειτουργήσει ως checklist αξιοπιστίας: ενιαίος θεσμικός χώρος ανώτατης εκπαίδευσης, αμφίδρομη κινητικότητα μελών ΔΕΠ και ερευνητών, εθνικός οδικός χάρτης ερευνητικών υποδομών με πρόσβαση σε όλη την κοινότητα, σταθερό πολυετές πλαίσιο χρηματοδότησης για βασική και εφαρμοσμένη έρευνα, ενιαίο και ευέλικτο κανονιστικό πλαίσιο διαχείρισης κονδυλίων και διεθνείς αξιολογήσεις σε όλα τα στάδια.
Το πρώτο και άμεσο τεστ συνέπειας της δήλωσης του Πρωθυπουργού στο Bio3 Forum αφορά το «Trust Your Stars» και συγκεκριμένα το αίτημα της επιστημονικής κοινότητας για την επαναξιολόγηση των προτάσεων από ανεξάρτητες διεθνείς επιτροπές με σαφή κριτήρια.
Το δεύτερο, και ίσως κρισιμότερο τεστ, αφορά τη διακυβέρνηση του ενιαίου χώρου έρευνας μέσω της επαναφοράς της θεσμικής συνάφειας Ερευνας, Καινοτομίας και ανώτατης εκπαίδευσης υπό το ίδιο πολιτικό «κεντρικό νεύρο», καθώς και την αξιοποίηση του ΕΣΕΤΕΚ με ουσιαστικό στρατηγικό ρόλο. Αν πράγματι «δεν εμπιστευόμαστε αρκετά ο ένας τον άλλον», όπως δήλωσε ο Πρωθυπουργός, η διεθνής αξιολόγηση δεν είναι άλλοθι αλλά εργαλείο για να αμβλυνθεί το κλίμα δυσπιστίας. Και εάν «το μέλλον για την καινοτομία και την έρευνα είναι πιο λαμπρό», η λάμψη θα κριθεί στα απλά αλλά δύσκολα: σταθερότητα, διαφάνεια, αξιοκρατία. Τα υπόλοιπα είναι – και πρέπει να μείνουν – δευτερεύοντα.
