Οι Απόκριες αποτελούν μια πολύ σημαντική περίοδο για την πόλη της Αρτας. Δύο από τα πιο γνωστά έθιμα είναι οι Μπαντίδοι και το Γαϊτανάκι, των οποίων η ιστορία χάνεται στα βάθη των αιώνων. Οι Μπαντίδοι βγαίνουν στους κεντρικούς δρόμους της Αρτας το βράδυ της Πέμπτης και της Παρασκευής πριν από την Καθαρά Δευτέρα, ενώ τα Γαϊτανάκια το Σάββατο της Τυρινής.
Την αναβίωση των Μπαντίδων έχει αναλάβει ο Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Αρτης «Ο Σκουφάς», ο οποίος κατάφερε να εντάξει τα δύο αυτά έθιμα στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO. Υπεύθυνος για τη δράση αυτή είναι ο Νικόλαος Λιόντος, χοροδιδάσκαλος και μέλος του ΔΣ του συλλόγου, τον οποίο είχαμε την ευκαιρία να συναντήσουμε σε μία πρόβα του συλλόγου και να μιλήσουμε μαζί του για τα έθιμα και την αναβίωσή τους.
Οπως μας ανέφερε ο ίδιος, παλιότερα, ομάδες νεαρών, έβγαιναν στην πόλη «ενοχλώντας» τον κόσμο με δίστιχα που είχαν προετοιμάσει τις προηγούμενες ημέρες. Τα πρώτα χρόνια, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, φορούσαν φουστανέλες και ιδιαίτερους κεφαλόδεσμους. Αργότερα, μετά την απελευθέρωση, η ενδυμασία τους άλλαξε. Πλέον, φορούσαν μαύρα κοστούμια, με τα σακάκια τους ριγμένα στον έναν ώμο.
Στη μέση, είχαν δεμένο κόκκινο ζωνάρι, στο οποίο έβαζαν ένα μαχαίρι. Τα διάφορα μπουλούκια ή «κούδες», όπως ονομάζονταν, πειράζοντας το ένα το άλλο, «πιάνονταν στα χέρια». Κύριο χαρακτηριστικό της πόλης ήταν τα ανοιχτά σπίτια των Αρτινών, σε γνωστούς αλλά και αγνώστους. Οι οικοδέσποινες κερνούσαν τους Μπαντίδους μεζέδες και κρασί. Μετά την περαντζάδα στους κεντρικούς δρόμους και τα σπίτια, κατέληγαν σε μαγαζιά για να γλεντήσουν με τη συνοδεία παραδοσιακής μουσικής.
Σήμερα, οι Μπαντίδοι βγαίνουν στις γειτονιές της Αρτας και στο τέλος της περαντζάδας τους ανάβουν φωτιά και στήνουν χορό γύρω από αυτή.
Κάποια από τα πιο γνωστά δίστιχα των Μπαντίδων που ακούγονται είναι «θα γίνουμε γιατρούδες, θα γίνουμε γιατροί, την Καθαρά Δευτέρα θα φάμε πιταστή», «εδώ το λένε Αρτα, το λένε Κακαβά, εδώ γινόταν γλέντι τα χρόνια τα παλιά», «πάει το μιτζικό σ’ παπούλια μ’, πάει το μαλακό σ’ το πήραν οι μπαντίδοι παπούλια μ’, το πάν’ στο Μονοπλιό».
Η συμμετοχή των γυναικών
Εκτός από τα παραδοσιακά δίστιχα που σώζονται μέσα από καταγραφές, οι ομάδες κάθε χρόνο βγάζουν δίστιχα από επίκαιρες καταστάσεις και πολιτικά πρόσωπα, τα οποία κάποιες φορές είναι αθυρόστομα χωρίς όμως να δημιουργούνται παρεξηγήσεις, καθώς είναι στο κλίμα των ημερών. Πολύ σημαντική είναι σήμερα η συμμετοχή των γυναικών, σε αντίθεση με το παρελθόν όπου συμμετείχαν μόνο άνδρες.
Τους αθυρόστομους Μπαντίδους διαδέχονται την επόμενη μέρα, το Σάββατο της Τυρινής, οι χορευτές στο παραδοσιακό γαϊτανάκι. Πρόκειται για έθιμο που είναι γνωστό σε πολλές περιοχές της χώρας, αλλά στην πόλη μας αναβιώνει από πολλούς συλλόγους. Το γαϊτανάκι αποτελείται από ένα ξύλινο κοντάρι από το οποίο κρέμονται 12 πολύχρωμες κορδέλες και αυτός που το κρατάει φοράει ζωόμορφη μάσκα.
Σύμφωνα με τον κ. Λιόντο, πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στις αρχές του 20ού αιώνα, το γαϊτανάκι αποτελούνταν μόνο από άνδρες που φορούσαν μάσκες, από τους οποίους οι μισοί ήταν ντυμένοι γενίτσαροι ενώ οι άλλοι μισοί ήταν ντυμένοι με νυφικά. Ωστόσο, σε ορισμένα χωριά με το πέρασμα των χρόνων οι μάσκες έχουν καταργηθεί, ενώ τα τελευταία 50 περίπου χρόνια συμμετέχουν και γυναίκες. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το χωριό της Γραμμενίτσας, στο οποίο το γαϊτανάκι συνεχίζεται με την παραδοσιακή μορφή.
Το γαϊτανάκι πλέκεται με τρεις διαφορετικές μελωδίες και είδη βημάτων, συρτό, τσάμικο και γρήγορο συρτό στα τρία και ακολουθούν διάφοροι παραδοσιακοί χοροί και δρώμενα όπως ο χορός της νύφης, τα κουκιά, ο γανωτζής κ.ά.
Στην πόλη μας, τα γαϊτανάκια από τα χωριά, μαζί με των φορέων της πόλης περνάνε από τους κεντρικούς δρόμους της πόλης χορεύοντας και σταματάνε σε διάφορα σημεία για να τα πλέξουν. Τα τελευταία χρόνια, κάτω από την καθοδήγηση του δήμου, καταλήγουν στο κέντρο της πόλης με γλέντι για όλο τον κόσμο.
