«Δεν ξέρω γιατί η ελιά μού θυμίζει τον Γκρέκο» μονολογούσε ο Γιάννης Μόραλης. «Για σκέψου ότι η ελιά έχει όλα τα χρώματα της ζωγραφικής του Γκρέκο. Πάρε το φύλλο της ελιάς με το ψυχρό γκρίζο μπροστά, πιο πράσινο πίσω. Πάρε τον καρπό μ’ αυτά τα μαυριδερά χρώματα που μοβίζουν…».
Η αδιάσπαστη, γκρίζα θάλασσα των 850.000 υπεραιωνόβιων ελαιοδέντρων που απλώνεται στην κοιλάδα του Πλειστού, αγκαλιάζοντας τους Δελφούς, την Αμφισσα, φτάνοντας μέχρι τον κόλπο της Ιτέας, δεν είναι απλώς ένας ελαιώνας.
Ο Παραδοσιακός Ελαιώνας της Αμφισσας, ο μεγαλύτερος συνεχόμενος ελαιώνας στα Βαλκάνια με έκταση περίπου 67.000 στρεμμάτων, είναι ένα γεωργικό τοπίο Υψηλής Φυσικής Αξίας (HNV) και ένα ζωντανό προστατευόμενο μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO από το 1997. Η μοναδική ποιότητα του δελφικού τοπίου πηγάζει ακριβώς από αυτή την «οικεία αρμονία ανάμεσα στα ερείπια του ιερού και το ανέπαφο περιβάλλον», όπως είχε παρατηρήσει ο Δημήτρης Πικιώνης το 1960.
Αυτός ο αρχαίος Ελαιώνας όμως δεν είναι μουσείο. Είναι ένας παραγωγικός πνεύμονας που αποδίδει ετησίως χιλιάδες τόνους της ελιάς ΠΟΠ «κονσερβολιά Αμφίσσης». Η καλλιέργεια των ελαιοδέντρων είναι βγαλμένη από άλλη εποχή, με σεβασμό στη φύση και μεθόδους που περνούν από γενιά σε γενιά. Σήμερα, η έρευνα αποκαλύπτει ότι αυτό το τοπίο-σύμβολο βρίσκεται αντιμέτωπο με μια διπλή, υπαρξιακή κρίση.
Επιστημονικά δεδομένα από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών καταγράφουν μείωση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης άνω του 15% την τελευταία εικοσαετία στην περιοχή, ενώ οικονομικά στοιχεία από τον Αγροτικό Συνεταιρισμό Αμφισσας δείχνουν αύξηση του κόστους παραγωγής που ξεπερνά το 30% από το 2021, οδηγώντας τους καλλιεργητές σε οικονομικό αδιέξοδο.
Ιστορία χιλιετιών
Η σχέση της περιοχής με την ελιά χάνεται στη Νεολιθική εποχή, με δείγματα γύρης ελιάς να μαρτυρούν τη συλλογή καρπών αγριελιάς. Στους Κλασικούς χρόνους, η σημασία του ελαιώνα ήταν τόσο μεγάλη, ώστε το 338 π.Χ. ο Φίλιππος ο Μακεδόνας εξαπέλυσε τον 3ο «Ιερό Πόλεμο» για να προστατέψει τα ιερά ελαιόδεντρα του Μαντείου των Δελφών από τους «επίδοξους Αμφισσείς καταπατητές».
Η ιστορική σημασία της ελαιοκαλλιέργειας δεν περιορίστηκε στην αρχαιότητα. Στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι ξακουστές «κολυμπάδες ελιές» από την Αμφισσα σερβίρονταν αποκλειστικά στο τραπέζι του σουλτάνου. Η κορυφαία ιστορική στιγμή που αναδεικνύει την οικονομική αξία του ελαιώνα ήρθε κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης: το 1823, ο Ελαιώνας της Αμφισσας ζητήθηκε ως ενέχυρο για την παραχώρηση του πρώτου δανείου από την Αγγλία προς το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Η εμπορική υπεροχή του προϊόντος επιβεβαιώνεται και από τις διεθνείς διακρίσεις, όπως τα βραβεία στην Εκθεση των Αθηνών το 1912 και, το σημαντικότερο, στην Παγκόσμια Εκθεση του Αγίου Φραγκίσκου της Αμερικής το 1915.
Παραδοσιακή καλλιέργεια
«Στρώνουμε καλά τα πανιά μας κάτω από τα δέντρα, πιάνουμε την κυρίως δουλειά. Είναι το τίναγμα ή, όπως το λέμε οι περισσότεροι, το ράβδισμα. Είναι δουλειά βαριά, θέλει και χέρια και τέχνη, δεν είναι για τον καθένα» αφηγείται η ελαιοπαραγωγός Χρυσούλα Οικονόμου.
«Παίρνουμε τις βέργες μας, που είναι μακριά, λεπτά ραβδιά από ξύλο γερό κι ευλύγιστο, και πιάνουμε δουλειά. Οι άντρες ανεβαίνουν στις σκάλες και αρχίζουν να χτυπούν τα κλαδιά, ρυθμικά, με δύναμη. Αυτός ο ήχος, το “τακ-τακ” από τις βέργες που χτυπούν τα κλαριά, είναι η μουσική του ελαιώνα μας εδώ στην Αμφισσα, από τον Νοέμβρη μέχρι και τον Γενάρη. Ομως, όλη η τέχνη είναι στο χτύπημα. Πρέπει να είναι όσο δυνατό χρειάζεται για να πέσει ο ώριμος καρπός, αλλά ταυτόχρονα τόσο προσεκτικό που να μην πληγώσεις το δέντρο. Η μεγαλύτερή μας έγνοια είναι “να μη χτυπηθεί το μάτι”, δηλαδή ο βλαστός που θα μας δώσει τον καρπό της επόμενης χρονιάς. Αν το πληγώσεις αυτό, κάνεις ζημιά για τα χρόνια που έρχονται. Είναι σεβασμός στο δέντρο που μας ταΐζει» εξηγεί.
Και συνεχίζει: «Οταν πια ο καρπός έχει πέσει όλος στα πανιά, ξεκινάει το τελευταίο στάδιο. Πιάνουμε τις άκρες από τα λιόπανα και μαζεύουμε όλη την ελιά σε έναν σωρό στη μέση. Μετά, πρέπει να την καθαρίσουμε. Αυτό είναι το κοσκίνισμα. Παλιά το κάναμε στο χέρι, με τα κοσκίνια, για να φύγουν τα φύλλα και τα κλαράκια. Τώρα πια έχουμε και μηχανήματα που μας βοηθούν και κάνουν τη δουλειά πιο γρήγορα. Η χειροδιαλογή είναι πιο διαδεδομένη μέθοδος για προϊόντα υψηλής ποιότητας.
Αμέσως μετά γίνεται ένας αγώνας δρόμου για να τις πάμε κατευθείαν στο λιοτρίβι. Οσο πιο γρήγορα πατηθεί η ελιά, τόσο πιο καλό, πιο αγνό και με χαμηλή οξύτητα θα βγει το λάδι μας. Κι όλος αυτός ο κόπος, στο τέλος, αξίζει τον κόπο όταν βλέπεις το χρυσάφι να τρέχει» καταλήγει η κυρία Οικονόμου.
Τηγανίζοντας εγκρίδες
Από την πλευρά του, ο Μπάμπης Λαυρέντιος, ελαιοπαραγωγός και ο ίδιος, θυμάται τη μάνα του στην κουζίνα του σπιτιού τους, στην Κίρρα με τον βαθύσκιωτο ελαιώνα της, στη σκιά της γιγαντιαίας λεμονιάς, να τηγανίζει στο φρέσκο λάδι τηγανίτες, μια σύγχρονη εκδοχή των αρχαίων «εγκρίδων» («πεμμάτιον εψόμενον εν ελαίω και μετά τούτον μελιτούμενον», ζυμαράκι τηγανισμένο σε λάδι και μετά μελωμένο).
Στα χαρτιά, ο Ελαιώνας της Αμφισσας είναι ένα από τα πιο προστατευμένα αγροτικά τοπία της Ευρώπης. Η UNESCO, στο σκεπτικό της απόφασης ένταξης, τον περιγράφει ως «ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπινης δραστηριότητας και φυσικού περιβάλλοντος για αιώνες».
Η προστασία επομένως δεν αφορά μόνο τα αρχαία μάρμαρα των Δελφών, αλλά το σύνολο του τοπίου, φυσικού και πολιτισμικού. Ο Ελαιώνας είναι η καρδιά αυτού του συνόλου, Οποιαδήποτε αλλοίωσή του συνιστά αλλοίωση του ίδιου του μνημείου.
Την πολιτισμική αξία συμπληρώνει η εμπορική. Με τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό L 148/21.6.96, η «κονσερβολιά Αμφίσσης» κατοχυρώθηκε ως προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ), δεσμεύοντας την παραγωγή της εντός της οριοθετημένης γεωγραφικής ζώνης και με συγκεκριμένες μεθόδους.
Ταυτόχρονα, μεγάλο μέρος του Ελαιώνα εντάσσεται στο δίκτυο Natura 2000 με τον κωδικό GR2410002 («Ορη Παρνασσός, Γκιώνα και Ελαιώνας Αμφισσας»), με στόχο την προστασία συγκεκριμένων τύπων οικοτόπων και ειδών. Το ερώτημα που προκύπτει είναι πιεστικό: Μπορεί αυτή η τριπλή θεσμική ασπίδα να τον προστατεύσει από τις αόρατες, αλλά διάχυτες απειλές του 21ου αιώνα;
Μείωση βροχοπτώσεων και υψηλές θερμοκρασίες
Οι εμπειρικές παρατηρήσεις των αγροτών για τον καιρό επιβεβαιώνονται από τα επιστημονικά δεδομένα. Σύμφωνα με ανάλυση στοιχείων του μετεωρολογικού σταθμού της Αμφισσας, από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, η μέση ετήσια βροχόπτωση την περίοδο 2004-2024 παρουσιάζει μείωση 16% σε σχέση με την περίοδο 1984-2004. Παράλληλα, ο μέσος αριθμός ημερών με θερμοκρασία άνω των 37°C έχει διπλασιαστεί.
Η ελιά είναι ανθεκτικό δέντρο στην ξηρασία, αλλά έχει τα όριά της. Η παρατεταμένη ανομβρία μειώνει το μέγεθος και το βάρος του καρπού, υποβαθμίζοντας την εμπορική του αξία. Ακόμα πιο επικίνδυνη είναι η έλλειψη χαμηλών θερμοκρασιών τον χειμώνα, που είναι απαραίτητες για τη διακοπή του λήθαργου και την ομαλή ανθοφορία. Το αποτέλεσμα είναι μειωμένη καρπόδεση και ακαρπία.
Την εικόνα συμπληρώνουν τα στοιχεία του Οργανισμού Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛΓΑ). Την τελευταία πενταετία, οι αποζημιώσεις που καταβλήθηκαν στην ΠΕ Φωκίδας για ζημιές στην ελαιοκαλλιέργεια από ανοιξιάτικο παγετό και παρατεταμένο καύσωνα έχουν τριπλασιαστεί σε σχέση με την προηγούμενη πενταετία, αποδεικνύοντας ότι τα ακραία καιρικά φαινόμενα αποτελούν πλέον μια νέα, σκληρή κανονικότητα.
Το Δημογραφικό
Ισως η πιο ύπουλη απειλή είναι η δημογραφική. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Eurostat, ο μέσος όρος ηλικίας των αγροτών στην Ελλάδα είναι τα 58 έτη, αλλά στην ΠΕ Φωκίδας αγγίζει τα 63. Η Χρυσούλα Οικονόμου μάς λέει ότι «αυτά τα δέντρα θέλουν χέρια, δεν μπαίνουν τρακτέρ στις πεζούλες. Μόνο τα εργατικά για το μάζεμα είναι πάνω από το 50% του συνολικού κόστους».
Η ομορφιά και η οικονομία του τοπίου κινδύνευσαν σοβαρά από την καταστροφική πυρκαγιά της 5ης Αυγούστου 2013, η οποία κατέκαψε 50.000-60.000 ελαιόδεντρα, τα περισσότερα υπεραιωνόβια. Η καταστροφή ανέδειξε σοβαρά προβλήματα στην πρόληψη και καταστολή και έδωσε ώθηση στην ανάγκη για ανάπτυξη και προστασία. Το 2022 καταγράφηκαν από το ευρωπαϊκό δορυφορικό σύστημα Copernicus 12.153 καμμένα στρέμματα στην Ιτέα και 3.000 στον Ελαιώνα της Αμφισσας, εντός της ζώνης Α απόλυτης προστασίας του Δελφικού Τοπίου.
Δράσεις για την προστασία του
Πάντως, όπως προκύπτει από το ρεπορτάζ, το ελληνικό κράτος και η Ευρωπαϊκή Ενωση έχουν δρομολογήσει δράσεις για τη διατήρηση της παραδοσιακής μορφής του. Μέσω του έργου «Ξαναφυτεύουμε τους καμένους Δελφικούς Ελαιώνες», δωρήθηκαν 30.000 δενδρύλλια ελιάς στους πληγέντες αγρότες. Η δημιουργία ενός νέου φορέα διαχείρισης του Παραδοσιακού Ελαιώνα Αμφισσας αναμένεται να συμβάλει καθοριστικά στην προστασία.
Ανακατασκευάστηκαν και συνδέθηκαν στο δίκτυο τρεις βασικές γεωτρήσεις για την τοπική άρδευση.
Η έρευνα καταδεικνύει ότι ο Ελαιώνας της Αμφισσας, παρά τη στιβαρή θεσμική του προστασία, είναι εκτεθειμένος σε μια τριπλή απειλή: την κλιματική απορρύθμιση, την οικονομική ασφυξία και τη δημογραφική γήρανση.
Με τη βροχόπτωση μειωμένη, το κόστος παραγωγής αυξημένο και τον μέσο καλλιεργητή να πλησιάζει την ηλικία συνταξιοδότησης, τα δεδομένα ζωγραφίζουν μια ζοφερή εικόνα. Η διατήρηση αυτού του μνημείου δεν εξαρτάται πλέον από τον σεβασμό στην ιστορία, αλλά από την άμεση εφαρμογή μιας συνεκτικής στρατηγικής που θα ενσωματώνει κλιματική προσαρμογή, οικονομική βιωσιμότητα και δημογραφικά κίνητρα.
Είναι μια σύνθετη εξίσωση κλιματικής ανθεκτικότητας, οικονομικής λογικής και πολιτικής βούλησης. Η επόμενη δεκαετία θα είναι καθοριστική για το αν η δική μας εποχή θα σταθεί στο ύψος της κληρονομιάς του.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ της Άμφισσας που κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» στις 19 Οκτωβρίου 2025.
