Χίλαρι Μαντέλ: Ανοδος και πτώση ενός αυλικού

Αυστηρός, αγέλαστος, αγέρωχος, καθισμένος μπροστά σε ένα τραπέζι επενδεδυμένο με πράσινο ύφασμα πάνω στο οποίο διακρίνονται αντικείμενα που υποδηλώνουν την ιδιότητα και την υψηλή κοινωνική του θέση: έγγραφα, πένα, ψαλίδι, πουγκί, ένα προσευχητάριο με χρυσοποίκιλτο δέσιμο.

Στον πίνακα του Χανς Χολμπάιν του Νεότερου, ο Τόμας Κρόμγουελ, Μέγας Αυλάρχης, Λόρδος Σφραγιδοφύλακας, αρχιγραμματέας του βασιλιά Ερρίκου Η’ και αρχιτέκτονας της αγγλικής Μεταρρύθμισης, ατενίζει βλοσυρά ένα σημείο πέρα από τον ορίζοντα του θεατή.

Φαινομενικά απειλητικός και μονοκόμματος, όπως ίσως θα ήθελε να παρουσιάζεται στους αντιπάλους του, ο Κρόμγουελ υπήρξε ωστόσο πολύπλευρη προσωπικότητα, σύμφωνα με τους μελετητές της περιόδου.

Και την εικόνα του αυτή θα πρέπει να έχει στον νου του κανείς προκειμένου να την αντιπαραβάλει με το πολύ πιο πολύπλοκο πορτρέτο που φιλοτεχνεί η βρετανίδα συγγραφέας Χίλαρι Μαντέλ (1952-2022) στη μυθιστορηματική τριλογία η οποία ολοκληρώνεται με το Ο καθρέφτης και το φως (εκδ. Ψυχογιός), ενώ επανεκδίδονται ταυτόχρονα οι δύο προηγούμενοι, τιμημένοι με βραβείο Booker τόμοι, Γουλφ Χολ και Γεράκια.

Η μετεωρική άνοδος

Πρώην μισθοφόρος, νυν δικηγόρος, ο Τόμας Κρόμγουελ ανεβαίνει στη σκηνή του Γουλφ Χολ το 1527 ως προστατευόμενος του καρδινάλιου Τόμας Γούλσι. Οταν η φαιά εξοχότης του Ερρίκου Η’ πέφτει στη δυσμένεια του βασιλιά, το άστρο του υποτακτικού του ανατέλλει. Παράδοξη για τους αριστοκράτες αυλικούς που σηκώνουν το φρύδι τους όταν διασταυρώνονται μαζί του στα ιδιαίτερα δώματα του μονάρχη, η παρουσία του σηματοδοτεί τον κίνδυνο της αξιοκρατίας.

Ο Κρόμγουελ είναι εξαίρετος νομομαθής, εύστροφος, εξυπηρετικός, χρήσιμος, χαμηλότερου κόστους και ακίνδυνος: ως γιος σιδερά εξαρτάται απόλυτα από την εύνοια του ηγεμόνα. Γνωρίζει τη θέση του, μελετά όμως συστηματικά και τη θέση των άλλων: μαθαίνει να μετατρέπει το πρόσωπό του σε μάσκα ενώ σπουδάζει τους άλλους συμβούλους οι οποίοι φορούν προσωπεία ανάλογα με τον ρόλο τους – του αυλικού, του μεσάζοντα, του οσφυοκάμπτη. Μεθοδικά, γίνεται απαραίτητος.

Στις διαπραγματεύσεις με τον Κάρολο Ε’ της Ισπανίας και τον Φίλιππο Α’ της Γαλλίας^· στην πολιτική στροφή του Ερρίκου στον προτεσταντισμό^· στη διαδοχή των γυναικών του από την Αικατερίνη της Αραγονίας στην Αννα Μπολέιν και την Τζέιν Σίμορ. Ελισσόμενος ανάμεσα σε συμπληγάδες, διευκολύνοντας την άνοδο και την πτώση των ανωτέρων του, απολαμβάνει στα Γεράκια την αναγνώριση και προκαλεί τους εχθρούς του: «Θα τον βρουν πάνοπλο, θα τον βρουν οχυρωμένο, θα τον βρουν κολλημένο σαν στρείδι πάνω στο μέλλον».

Η απότομη πτώση

Ο καθρέφτης και το φως παρακολουθεί την τελευταία πενταετία της ζωής του Κρόμγουελ, το απόγειο και την πτώση του. Αμέσως μετά την εκτέλεση της Αννα Μπολέιν, το 1536, ανέρχεται επίσημα στα ανώτατα αξιώματα, διαχειρίζεται προς όφελος του ιδίου και άλλων τη διανομή της εκκλησιαστικής περιουσίας που προκύπτει από τη διάλυση των μοναστηριών στο πλαίσιο της ρήξης με τη Ρώμη, διαμορφώνει τη δυναστική πολιτική στην κατεύθυνση μιας στρατηγικής συμμαχίας με το λουθηρανικό γερμανικό δουκάτο του Μπεργκ διά του γάμου του Ερρίκου με την Αννα της Κλέβης.

Το άλμα από τις ταπεινές απαρχές στην ελίτ του βασιλείου έχει συντελεστεί, μπορεί να μιλά ως ίσος προς ίσο με τους εκ γενετής αριστοκράτες, ολοένα και συχνότερα σκέφτεται τον εαυτό του ως «Εκείνος, ο Κρόμγουελ», προετοιμάζει ένα λαμπρό μέλλον για τον γιο του Γκρέγκορι, εδραιώνοντας την οικογένεια στις τάξεις των ευγενών. Το όραμα όμως, όπως όλα τα γήινα αγαθά, αποδεικνύεται φευγαλέο. Ο βασιλιάς δεν συγκινείται ερωτικά από τη δεύτερη Αννα, η πολιτική υποχωρεί μπροστά στο σεξ, μια δεκαετία άοκνων υπηρεσιών εξαερώνεται όταν ο σύμβουλός του αδυνατεί αυτή τη φορά να υλοποιήσει μια άμεση λύση. Μερικές μέρες έπειτα από μια υπαινικτική συνομιλία με τον Ερρίκο ο Κρόμγουελ συλλαμβάνεται ως ένοχος εσχάτης προδοσίας.

«Γι’ αυτόν ήσουν ένα εργαλείο. Οπως είμαι κι εγώ» παρατηρεί ένας εχθρός του. Εγκλειστος στον Πύργο του Λονδίνου, συνειδητοποιεί πως «όταν εκείνος θα είναι νεκρός, οι άλλοι θα συνεχίζουν τη μέρα τους». Τέσσερα χρόνια νωρίτερα, στις πρώτες σελίδες, είναι ο ίδιος που κάνει αυτό ακριβώς, συνεχίζει τη μέρα του, με το στομάχι του να διαμαρτύρεται μετά τον αποκεφαλισμό της Αννα Μπολέιν αποζητώντας «ένα δεύτερο πρόγευμα ή ίσως και γεύμα». Το τέλος ταυτίζεται με την αρχή: πάνω στο ικρίωμα ο Τόμας Κρόμγουελ θυμάται τον ξυλοδαρμό από τον πατέρα του, τις πρώτες λέξεις που διαβάζουμε στο Γουλφ Χολ: «Για σήκω πάνω τώρα να σε δούμε».

Oψεις της εξουσίας

Σε πρώτο επίπεδο η τριλογία της Χίλαρι Μαντέλ είναι το εκλεπτυσμένο πορτρέτο της αυλής του Ερρίκου Η’: κατά κύριο λόγο του Τόμας Κρόμγουελ, κατά δεύτερο του βασιλιά, των συζύγων του και των υψηλά ισταμένων του βασιλείου. Οι χαρακτήρες σκιαγραφούνται προσεκτικά μέσα από σκέψεις, πράξεις, συμπεριφορές και μισόλογα.

Η ανεπιθύμητη βασίλισσα Αικατερίνη της Αραγονίας και η επιθυμητή Αννα Μπολέιν, ο παντοδύναμος καρδινάλιος Γούλσι, o ανθρωπιστής λόγιος Τόμας Μορ, οι αδίστακτοι δούκες του Νόρφοκ και του Σάφοκ συμμαχούν και συγκρούονται, συσκέπτονται και συνδιαλέγονται, βρίζουν και παρακαλούν, απειλούν και κολακεύουν βγάζοντας πάνω στο χαρτί τις μικρές ευαισθησίες ή απρέπειες των ανθρώπων του 16ου αιώνα. Πρωθυπουργοί, καρδινάλιοι, σύζυγοι, ερωμένες, κυρίες των τιμών, κύριοι αμφιβόλου καταγωγής και αμφισβητούμενης ηθικής ποιότητας, στρατιώτες και γελωτοποιοί, δέσμιοι των παθών και των επιδιώξεών τους συγκροτούν μια αγέλη λύκων. Αναδυόμενοι ανάγλυφα από τον καμβά της Ιστορίας, συνθέτουν ένα tableau vivant πλούσιο τόσο σε δράση όσο και σε ποιότητα.

Πίσω από τις κουίντες της προσωπογραφίας, όμως, η Μαντέλ σχολιάζει ανελέητα τις πρακτικές της εξουσίας. Ο ηγεμόνας μπορεί να αρέσκεται να τον αποκαλούν «ο καθρέφτης και το φως» των ομολόγων του, να ευεργετεί μεγαλοπρεπώς τους ευνοούμενούς του, να εκβιάζει ανενδοίαστα, να λοιδορεί κατά βούληση ή να επαιτεί δώρα από τους πρέσβεις των εν Χριστώ αδελφών του μοναρχών, δεν ζητεί όμως ποτέ συγγνώμη.

Ο Τόμας Κρόμγουελ, πιστός υπηρέτης του ηγεμόνα, παλινδρομεί μεταξύ δικαίου και κρατικού συμφέροντος, θυμάται ότι ήταν ο outsider της Αυλής, αλλά δέχεται ευπρόσδεκτα τις μίζες μικρών και μεγάλων. Η βασίλισσα Αννα Μπολέιν, γυναίκα του ηγεμόνα, πουλά χαμόγελα στους ευγενείς, ενδεχομένως και τις χάρες της, προκειμένου να συσσωρεύσει ισχύ και επιρροή. Οι ευγενείς, υποτακτικοί του ηγεμόνα, χαρίζουν στιχάκια στις κυρίες των τιμών ή και στην ίδια τη βασίλισσα για να αγοράσουν λόγια, κουτσομπολιά, πρόσβαση, επιρροή στον εσώτερό του κύκλο.

Το κοινοβούλιο του ηγεμόνα συζητεί περί πολέμου, ειρήνης, πλούτου, φτώχειας, αλήθειας, ψεύδους, δικαιοσύνης, ισότητας, καταπίεσης, προδοσίας, μετά κάνει ό,τι έκαναν και οι προκάτοχοί του, ό,τι καλύτερο μπορεί, και αφήνει τα πράγματα όπως τα βρήκε. Τέλος, το πολιτικό σώμα του ηγεμόνα είναι μια μόνιμη φασματική παρουσία, ένα διαρκές άγχος στη σκέψη του πολιτικού.

Σε ένα αριστουργηματικό απόσπασμα στα Γεράκια, όπου ο Κρόμγουελ στοχάζεται τα όρια μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου βίου, αυτό που τριβελίζει το μυαλό του είναι το πλήθος. Γιατί ο δημόσιος άνδρας ανήκει στον λαό του: δεν μπορείς να το διαγράψεις από τον νου σου το σούρσιμο των ποδιών του πολιτικού σώματος.

Από τη μικρή στη μεγάλη Ιστορία

Ενα τέτοιο φόντο προορίζεται συνειδητά να βάλει τον αναγνώστη σε σκέψεις. Τα κοινωνικά ήθη, οι κυρίαρχες ιδέες, τα δαμασκηνά υφάσματα, οι ασημένιες καρφίτσες, οι δυναστικές ίντριγκες, η ανάστατη Ευρώπη των λουθηρανών και των αναβαπτιστών ανασυστήνονται με όλα τα ζωηρά χρώματα της εικονογραφίας των Τυδώρ. Πέρα όμως από τον 16ο αιώνα έχει κανείς την αίσθηση πως προβάλλει ένας φασματικός 21ος – οι συνθήκες, οι έννοιες, οι αντιδικίες είναι διαμορφωμένες με δεξιοτεχνικά αμφίρροπους όρους, ύπουλα ανάλογους με την εποχή μας.

Η αυλική σπερμολογία διαδίδεται με την ταχύτητα των κοινωνικών μέσων. Η πολιτική ανθρωποφαγία βρίσκει το αντίστοιχό της σε οποιοδήποτε κοινοβούλιο. Ο ευμετάβολος μονάρχης δεν διαφέρει δραστικά από έναν αυταρχικό ηγέτη που έχει αποτινάξει ελέγχους και ισορροπίες. Το επίτευγμα της Μαντέλ είναι ότι, ενώ αναπλάθει το παρελθόν με υποδειγματική πειστικότητα, μοιάζει να μην αρκείται στο αμετάβλητο της ανθρώπινης φύσης προκειμένου να υπαινιχθεί τη διαπλοκή του με το παρόν.

Η διαπίστωση αυτή οδηγεί και στην κατανόηση της ιστοριογραφικής αντίληψης που διέπει το έργο της. Το συσσωρευμένο πλήθος των ιστορικών προσώπων θα παρέπεμπε, σε άλλες περιπτώσεις, στη σιωπηρή ταύτιση με το παρωχημένο σχήμα των μεγάλων ανδρών. Ωστόσο, οι χαρακτήρες της Χίλαρι Μαντέλ δεν είναι larger than life, είναι καθημερινοί άνθρωποι εστεμμένοι με την άλω μεγάλων αξιωμάτων: «Δεν είμαι κι εγώ άντρας όπως όλοι οι άλλοι; Δεν είμαι; Δεν είμαι;» αναφωνεί κάποια στιγμή θυμωμένος ο Ερρίκος Η’ διεκδικώντας το δικαίωμα στο ερωτικό πάθος όπως κάθε υπήκοός του.

Πεδίο της ιστορίας εδώ είναι η βραχεία διάρκεια και τη βραχεία διάρκεια ορίζει η συγκυρία: η «μοίρα των λαών» εξαρτάται από τις διαβουλεύσεις δύο ανθρώπων σε μικρά δωμάτια, από τον αναστεναγμό μιας γυναίκας που περνά, όχι από τα δημόσια θεάματα της εξουσίας. Στην πράξη, όπως φαίνεται και στο πρότερό της A Place of Greater Safety, το μυθιστόρημά της για τη Γαλλική Επανάσταση, η Μαντέλ προκρίνει μια μορφή μικροϊστορίας – της σκιαγράφησης της δράσης των μονάδων, πραγματικών και επινοημένων, των οποίων το άθροισμα της δυναμικής ενέργειας κινεί τους τροχούς της Ιστορίας.

Ως αποτέλεσμα, ο Τόμας Κρόμγουελ, με όλες τις συνήθειες και τις ιδιορρυθμίες, με όλα τα προτερήματα και τα ελαττώματά του σε κοινή θέα, είναι τόσο τρισδιάστατος ώστε η μυθοπλαστική ανάπλασή του να προσομοιάζει σε κανονικό σχεδίασμα ζωής. (Δεν είναι τυχαίο ότι η βιογραφία αναφοράς του από τον Ντέρμεντ Μακ Κάλοχ Thomas Cromwell. A Life στις εκδόσεις Allen Lane έπεται του Γουλφ Χολ και των Γερακιών έχοντας κυκλοφορήσει το 2018, μετά τη μεγάλη εκδοτική τους επιτυχία και την τηλεοπτική μεταφορά του BBC.) Ο καθρέφτης και το φως ολοκληρώνει έτσι μια υποδειγματική, ίσως αξεπέραστη για το ιστορικό μυθιστόρημα του 21ου αιώνα τριλογία, όπου με κρυφές ματιές και αδιόρατες χειρονομίες, με τις λέξεις αιχμηρές και τον διάλογο ως διαρκή ξιφομαχία, τα πρόσωπα του δράματος πορεύονται τον δρόμο τους από εδώ στην αιωνιότητα.

Μεταφραστικό επίτευγμα

Οι λεπτές αποχρώσεις του λόγου της Χίλαρι Μαντέλ, το λεκτικό παιχνίδι, η σημασία των διαλόγων στην εξέλιξη των χαρακτήρων και της πλοκής, η ορολογία ενός απομακρυσμένου τόπου και χρόνου ανάγουν τη μεταφραστική αντιμετώπισή τους σε κρίσιμο ζήτημα για την κατανόηση του έργου. Η Καρολίνα Μέρμηγκα, διόλου ξένη στο πεδίο του ιστορικού μυθιστορήματος η ίδια, ανταποκρίνεται στην πρόκληση της απόδοσης του «Ο καθρέφτης και το φως», που αποτελεί το μεγαλύτερο σε έκταση και πιο απαιτητικό βιβλίο της τριλογίας, με τις αρετές που κάθε συγγραφέας θα επιθυμούσε: ακριβολογία, προσοχή, τόλμη, ευελιξία, επινοητικότητα.