Φόνος, ατιμωρησία και εξέγερση στα μικρά Σοβέτο της Αμερικής

Η ετυμηγορία του σώματος των ενόρκων που ανέλαβε να αποφανθεί αν ο αστυνομικός Ντάρεν Γουίλσον έπρεπε να δικαστεί επειδή πυροβόλησε και σκότωσε τον 18χρονο Μάικλ Μπράουν τον περασμένο Αύγουστο ήταν ξεκάθαρη: Οχι. Δεν θα ασκηθούν κατηγορίες στον 28χρονο αστυνομικό, δεν θα συλληφθεί και δεν θα βρεθεί αντιμέτωπος με ποινικές διώξεις για τον θάνατο του άοπλου νεαρού.

Φόνος, ατιμωρησία και εξέγερση. «Κάθε αμερικανική πόλη έχει το δικό της μικρό Σοβέτο» λέει στο «Βήμα» ο Νόρμαν Α. Γουάιτ, καθηγητής Εγκληματολογίας και Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Σεντ Λούις στις ΗΠΑ, αναφερόμενος στο θλιβερά εμβληματικό γκέτο των μαύρων της Νότιας Αφρικής, τις σκοτεινές ημέρες του απαρτχάιντ, του ρατσιστικού καθεστώτος.

Τα ερωτήματα είναι επιτακτικά: Πώς γίνεται οι 12 άνδρες και γυναίκες που απάρτιζαν το σώμα των ενόρκων και εξέταζαν την υπόθεση από τον Σεπτέμβριο να μην πιστεύουν ότι ο Γουίλσον μπορεί, αν μη τι άλλο, να είχε διαπράξει κάποια παρανομία όταν αποφάσιζε να πυροβολήσει έναν άοπλο έφηβο μέσα από το αυτοκίνητό του; Βρέθηκε στ’ αλήθεια η ζωή του σε τόσο μεγάλο κίνδυνο που ο θάνατος του νεαρού ήταν απαραίτητος; Πίστεψαν τη μαρτυρία του αστυνομικού ότι ο Μπράουν είχε σχεδόν υπεράνθρωπες δυνάμεις όταν τον περιέγραφε σαν «δαίμονα» ή τον παλαιστή του κατς «Χαλκ Χόγκαν»; Γιατί ο εισαγγελέας κινήθηκε από την πρώτη στιγμή υπέρ του Γουίλσον; Και γιατί στις ΗΠΑ είναι τόσο δύσκολο να καταδικαστεί ένας αστυνομικός για υπέρμετρη βία; Τα επεισόδια που ξέσπασαν στο Φέργκιουσον μετά την ανακοίνωση της απόφασης δεν συνιστούν παθογένεια: είναι η αντίδραση σε ένα βαθιά νοσηρό σύστημα που ακόμη αντανακλά στις δομές εξουσίας του το άκρως ρατσιστικό παρελθόν της Αμερικής.

«Οι ένορκοι πίστεψαν ότι ο Γουίλσον σκότωσε τον Μπράουν επειδή βρισκόταν σε αυτοάμυνα» είπε στο «Βήμα» ο Μπεν Τράκτενμπεργκ, καθηγητής Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μισούρι στις ΗΠΑ. «Το σίγουρο είναι ότι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ένα ισχυρό τεκμήριο αθωότητας στους αστυνομικούς. Ετσι, όταν η υπόθεση δεν είναι ξεκάθαρη, ο κόσμος τείνει να πιστεύει τον αστυνομικό, ειδικά όταν η αστυνομική βία έχει ως αποτέλεσμα τον θάνατο του θύματος που δεν είναι παρόν για να εξιστορήσει τη δική του εκδοχή για τα γεγονότα» προσέθεσε.

Μια έρευνα του ProPublica τον περασμένο Οκτώβριο βρήκε ότι οι νέοι μαύροι άνδρες στις ΗΠΑ είναι 21 φορές πιο πιθανό να χάσουν τη ζωή τους από όπλο αστυνομικού σε σχέση με τους λευκούς συνομηλίκους τους. Τον περασμένο χρόνο το FBI καταμέτρησε 461 «αιτιολογημένες ανθρωποκτονίες» πολιτών από αστυνομικούς –ο υψηλότερος αριθμός εδώ και δύο δεκαετίες, παρότι ο συνολικός αριθμός ανθρωποκτονιών στη χώρα παρουσιάζει καθοδική πορεία. Συγκεκριμένα οι ανθρωποκτονίες που διεπράχθησαν από αστυνομικό σε ώρα υπηρεσίας αναλογούν στο 3% των 14.196 ανθρωποκτονιών στις ΗΠΑ μέσα στο 2013. Μια ανάλυση των δεδομένων του FBI από την εφημερίδα «USA Today» αποκαλύπτει κατά μέσον όρο 96 ανθρωποκτονίες τον χρόνο στις οποίες ένας λευκός αστυνομικός σκοτώνει μαύρο πολίτη.

Σε πολλές περιπτώσεις, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Μάικλ Μπράουν, το θύμα είναι άοπλο. Ελάχιστες φορές ένας αστυνομικός αντιμετωπίζει ποινικές διώξεις. «Στην περίπτωση στο Φέργκιουσον ο εισαγγελέας που ανέλαβε την υπόθεση λειτούργησε περισσότερο ως συνήγορος υπεράσπισης του αστυνομικού Γουίλσον παρά ως εισαγγελέας» μας είπε ο Γκρέγκορι Σκουάιρς, καθηγητής Κοινωνιολογίας και Δημόσιας Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο George Washington. Και προσέθεσε: «Μπορεί να μην πρόκειται για συμπεριφορά που χαρακτηρίζει τους περισσότερους αστυνομικούς αλλά είναι συνήθης συμπεριφορά. Το Φέργκιουσον είναι μια ξεκάθαρη υπενθύμιση ότι η αστυνομική βία στις κοινότητες των μειονοτήτων και ειδικά η βία ενάντια στους νέους Αφροαμερικανούς είναι η σκληρή πραγματικότητα στις αμερικανικές πόλεις. Συνιστά ακόμη ένα παράδειγμα των δομικών και θεσμικών διακρίσεων που υφίστανται στο ποινικό δικαστικό σύστημα».

Πριν από περίπου μία εβδομάδα, λίγες ημέρες προτού χιλιάδες άτομα σε πολλές αμερικανικές πόλεις βγουν στους δρόμους για να διαδηλώσουν ενάντια στην απόφαση των ενόρκων στο Φέργκιουσον, ο Ταμίρ Ράις, ένα 12χρονο μαύρο αγόρι που έπαιζε με ένα ψεύτικο, όπως αποδείχθηκε, όπλο σε πάρκο του Κλίβελαντ στο Οχάιο, έπεφτε νεκρό από αστυνομικά πυρά. Χρειάστηκαν λιγότερα από δύο δευτερόλεπτα προτού ο αστυνομικός σκοτώσει με το πιστόλι του το παιδί –μέσα από το περιπολικό και σε αυτή την περίπτωση.

Η γλώσσα των αριθμών

Σκοτώνουν χωρίς συνέπειες
Η Ντελόρες Τζόουνς Μπράουν, καθηγήτρια Δικαίου στο Κολέγιο Ποινικής Δικαιοσύνης Τζον Τζέι, εξέτασε 21 δημοσιοποιημένες υποθέσεις από το 1994 ως το 2009 στις οποίες αστυνομικός σκότωσε άοπλο μαύρο. Μόλις οι επτά οδηγήθηκαν σε δίκη. Μόλις οι τρεις καταδικάστηκαν.

Ασπρο-μαύρο για τις έρευνες
Το 76% των μαύρων στο Φέργκιουσιον δήλωσε σε δημοσκόπηση του Pew Research Center ότι δεν είχε καθόλου εμπιστοσύνη στις έρευνες που διεξάγονταν για τον θάνατο του Μάικλ Μπράουν (προτού ανακοινωθεί πως τις έρευνες είχε αναλάβει το υπουργείο Δικαιοσύνης), ενώ το 52% των λευκών είπε ότι έχει εμπιστοσύνη σε όποιες έρευνες ακολουθούνταν.

Κοινωνικό απαρτχάιντ
Σύμφωνα με έρευνα του ινστιτούτου Public Religion Research του 2013, το 65% των μαύρων Αμερικανών που ερωτήθηκαν απάντησε ότι έχει μόνο μαύρους φίλους και το 75% των λευκών Αμερικανών απάντησε ότι έχει μόνο λευκούς στον κοινωνικό του κύκλο.

Το νέο φυλετικό ζήτημα
Ηρθε η εποχή του «ρατσισμού χωρίς ρατσιστές»
Στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι πλέον αποδεκτό να είναι κάποιος ανοιχτά ρατσιστής, όπως συνέβαινε πριν από μόλις 50 χρόνια. Για παράδειγμα, ο Τζον Εϊμπαρ, μέλος της οργάνωσης Κου Κλουξ Κλαν στην Πολιτεία της Μοντάνα, ανακοίνωσε την ίδρυση της «Νέας Κλαν», η οποία θα δέχεται στους κόλπους της μαύρους, ισπανόφωνους και ομοφυλόφιλους, αφού στόχος της, όπως είπε, δεν είναι η «λευκή υπεροχή» αλλά μια «ενωμένη Αμερική που θα εμποδίσει το Κογκρέσο να κάνει πράξη τα σχέδιά του για μια νέα τάξη πραγμάτων».

Το ποιος θα συμφωνήσει να συμμετέχει σε αυτή την οργάνωση είναι άγνωστο –καθίσταται ωστόσο εμφανές ότι ο απροκάλυπτος ρατσισμός ανήκει, σε μεγάλο βαθμό, στο παρελθόν. Τι συμβαίνει όμως με τις βαθιές ρίζες του φυλετικού διαχωρισμού στις ΗΠΑ; Γιατί ένα έθνος που κατάφερε να εκλέξει έναν μιγάδα πολιτικό στο ανώτατο πολιτικό αξίωμα παλεύει ακόμη με το τέρας του –συγκεκαλυμμένου πλέον –ρατσισμού;

Είναι χαρακτηριστικό ότι το ποσοστό ανεργίας είναι αισθητά υψηλότερο μεταξύ των μαύρων στις ΗΠΑ σε σχέση με τους λευκούς: 10,9% και 5,8% αντίστοιχα. Στη χώρα υπάρχουν μόλις δύο μαύροι δισεκατομμυριούχοι, η τηλεπαρουσιάστρια Οπρα Γουίνφρεϊ και ο πρώην μπασκετμπολίστας Μάικλ Τζόρνταν. Οι λευκοί δισεκατομμυριούχοι ανέρχονται σε 500. Η πλειονότητα των αμερικανών φυλακισμένων είναι μαύροι (37% μαύροι, 32% λευκοί και 22% ισπανόφωνοι).

Οι μαύροι θεωρείται εκ προοιμίου ότι είναι «πιο πιθανό» να εγκληματήσουν. Πιο πιθανό να μεταδώσουν θανατηφόρες ασθένειες όπως ο ιός HIV. Πιο πιθανό να κλέψουν. Πιο πιθανό να συγκρουστούν με την αστυνομία. Και πάει λέγοντας. Ο κοινωνιολόγος Εντουάρντο Μπονίλα Σίλβα αποκαλεί το φαινόμενο «ρατσισμό χωρίς ρατσιστές»: οι ρατσιστικές πεποιθήσεις στις ΗΠΑ δεν εκράζονται ανοιχτά, αλλά ο «νέος ρατσισμός» είναι υπόγειος, συγκεκαλυμμένος, αντανακλάται στους θεσμούς και εκ πρώτης όψεως φαντάζει «μη φυλετικός».

Σε ένα κλασικό πείραμα-μελέτη για τα φυλετικά ζητήματα, ψυχολόγοι έδειξαν στους συμμετέχοντες δύο φωτογραφίες. Στη μία απεικονίζονταν δύο λευκοί άνδρες που πάλευαν, ο ένας άοπλος, ο άλλος κρατώντας μαχαίρι. Η άλλη απεικόνιζε έναν λευκό και έναν μαύρο άνδρα, τον λευκό με μαχαίρι και τον μαύρο άοπλο. Στην πρώτη περίπτωση, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων αναγνώρισε σωστά τον άνδρα που κρατούσε το μαχαίρι. Στη δεύτερη περίπτωση, οι περισσότεροι απάντησαν λανθασμένα «ο μαύρος κρατούσε το μαχαίρι».

Τα ερωτήματα για τη θέση των μαύρων στις ΗΠΑ, πολλά εκ των οποίων κρύφτηκαν κάτω από το χαλί της «μεταφυλετικής» ρητορικής που επικράτησε ειδικά μετά την εκλογή του Ομπάμα στην προεδρία, επανέρχονται στο προσκήνιο. Γιατί οι μαύροι είναι πιο πιθανό να πέσουν θύματα αστυνομικής βίας; Γιατί σε μια περιοχή όπου ζουν κυρίως μαύροι, όπως το Φέργκιουσον, οι δομές εξουσίας, συμπεριλαμβανομένης της αστυνομίας, βρίσκονται κατά κύριο λόγο στα χέρια των λευκών; Η περίπτωση του 18χρονου Μάικλ Μπράουν δεν είναι μοναδική. Και όσο δεν διευθετούνται τα βαθιά φυλετικά προβλήματα που διέπουν την αμερικανική κοινωνία, θα υπάρξουν πολλά ακόμη «Φέργκιουσον».

Νόρμαν Α. Γουάιτ
«Ο Ομπάμα ισορροπεί σε τεντωμένο σκοινί»
«Ζούμε καθημερινά πάνω σε ένα φυλετικό τεκτονικό ρήγμα. Είμαστε ένα κράτος διασπασμένο κοινωνικά και οικονομικά»
λέει στο «Βήμα» ο Νόρμαν Α. Γουάιτ, καθηγητής Εγκληματολογίας και Ποινολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σεντ Λούις στις ΗΠΑ.

Κάποιοι λένε ότι η αντίδραση του προέδρου Ομπάμα στα γεγονότα του Φέργκιουσον δεν ήταν αρκετή. Ποια είναι η γνώμη σας;

«Ο πρόεδρος Ομπάμα βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση ήδη πριν από την εκλογή του. Εχει αντιμετωπίσει αντιδράσεις που, όπως υποθέτουν ή και γνωρίζουν πολλοί από εμάς, συνδέονται με τη φυλή του και το ρατσιστικό αμερικανικό παρελθόν. Ισορροπεί σε τεντωμένο σκοινί ώστε να μη θεωρηθεί ότι ευνοεί τη μαύρη Αμερική. Δυστυχώς αυτό έχει οδηγήσει πολλούς στη μαύρη κοινότητα να πιστεύουν ότι τους απογοήτευσε. Προσπάθησε να διευθετήσει κάποια φυλετικά ζητήματα με την πρωτοβουλία My Brother’s Keeper, η οποία ωστόσο ήρθε πολύ αργά, και οι πιθανότητες να λειτουργήσει μειώθηκαν μετά τις τελευταίες εκλογές».

Γιατί δεν παραπέμφθηκε σε δίκη ο αστυνομικός Ντάρεν Γουίλσον;

«Υπάρχουν πολλά νομικά ερωτήματα. Ο εισαγγελέας δεν ακολούθησε τη συνήθη διαδικασία όταν η υπόθεση έφθασε στο σώμα των ενόρκων. Στην ουσία διενεργήθηκε δίκη χωρίς τους κανόνες μιας ποινικής δίκης. Η νόμιμη διαδικασία θα ήταν να ζητηθεί από το γραφείο του εισαγγελέα να καταθέσει ο αστυνομικός Γουίλσον. Ο εισαγγελέας θα παρουσίαζε τους αξιόπιστους μάρτυρες και όχι αυτούς που τώρα λέει ότι δεν έχουν να προσφέρουν κάτι ή ότι έβγαλαν από το μυαλό τους την ιστορία. Δεν θα έδινε στον αστυνομικό το ελεύθερο να παρουσιάσει μόνο τη δική του εκδοχή. Δεν έθεσε το ζήτημα των ανακολουθιών στις καταθέσεις των αστυνομικών. Δεν έθεσε το ζήτημα της μη σύνταξης έκθεσης για το περιστατικό και της δημιουργίας μιας έκθεσης που δεν εμπεριείχε πληροφορίες σχεδόν έναν μήνα αργότερα. Από την αρχή υπήρχαν αμφιβολίες ως προς την αντικειμενικότητα του εισαγγελέα και πολλοί στην τοπική κοινωνία συνεχίζουν να αμφιβάλλουν, τουλάχιστον οι Αφροαμερικανοί και άλλοι πιο προοδευτικά σκεπτόμενοι άνθρωποι».

Πόσο το δικαστικό σύστημα διευκολύνει την ατιμωρησία αστυνομικών που ασκούν υπέρμετρη βία;

«Δεν είναι πάντα το σύστημα που επιτρέπει στην αστυνομία να ξεφεύγει από τέτοιου είδους εγκλήματα. Οι ένορκοι τείνουν να δίνουν περιθώριο ελιγμών στους αστυνομικούς όταν εξετάζεται η χρήση βίας. Υπάρχουν διαφορές στο πώς αντιμετωπίζεται η αστυνομία ανάλογα με τη φυλή, οπότε το ερώτημα του πώς ψήφισαν οι ένορκοι είναι σημαντικό. Επίσης οι αστυνομικοί που δεν πιστεύουν τους συναδέλφους τους συχνά δεν μιλούν ελεύθερα. Η φύση της δουλειάς είναι τέτοια που δεν αμφισβητούν την κακή συμπεριφορά μεταξύ τους. Και αυτό διαιωνίζει τα προβλήματα».

Οπότε ποιο είναι το μήνυμα από το Φέργκιουσον;

«Το μήνυμα είναι ότι το δικαστικό σύστημα αδιαφορεί για τους μαύρους. Δεν δίνει αξία στη ζωή τους, είτε πρόκειται για τα πολύ υψηλά ποσοστά καθείρξεων είτε για τις ακραίες ποινές. Ζούμε καθημερινά σε ένα φυλετικό τεκτονικό ρήγμα. Είμαστε ένα κράτος διασπασμένο κοινωνικά και οικονομικά. Ο φυλετικός υπερδιαχωρισμός, μεγαλύτερος από 90% μιας φυλής ή εθνικότητας σε ένα γεωγραφικό σημείο, είναι ανεξέλεγκτος. Σε κάθε πόλη υπάρχουν κοινότητες που αγνοούνται οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά και βιώνουν την αποεπένδυση και αυτό που αποκαλώ “κακόβουλη παραμέληση”. Οι πολίτες εκεί απλά επιβιώνουν. Ο Γουίλιαμ Τζούλιους Γουίλσον (σ.σ.: αμερικανός διακεκριμένος κοινωνιολόγος) τους αποκαλεί “πραγματικά μη προνομιούχους”. Πολλοί βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο της πυραμίδας για την ιεράρχηση των ανθρώπινων αναγκών του Μάσλοου (σ.σ.: Αβραάμ Μάσλοου, αμερικανός ψυχολόγος, γνωστός για τη θεωρία της ιεράρχησης των αναγκών από τις οποίες εξαρτάται η ανθρώπινη συμπεριφορά). Η δολοφονία του Μάικλ Μπράουν αποκάλυψε το αμερικανικό απαρτχάιντ στις πραγματικές διαστάσεις του».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ