Πριν από ακριβώς 20 χρόνια, ανήμερα Πρωτοχρονιάς του 1994, ένοπλοι αντάρτες έκαναν έφοδο στο δημαρχείο της πόλης Σαν Κριστόμπαλ ντε λας Κάσας, στο νότιο Μεξικό. Ηταν η ημέρα που άρχισε ο αγώνας των Ζαπατίστας.
Τότε 3.000 αντάρτες του Στρατού των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση (EZLN), κυρίως ιθαγενείς Ινδιάνοι Μάγια, σήκωσαν τα όπλα και κατέλαβαν πόλεις της πάμφτωχης επαρχίας Τσιάπας.
Αφορμή ήταν η συμφωνία ελεύθερου εμπορίου στη Βόρεια Αμερική (NAFTA) μεταξύ ΗΠΑ, Καναδά και Μεξικού. Οι Ζαπατίστας ανακοίνωσαν ότι με αυτήν θα βυθιζόταν στην εξαθλίωση το 70% του πληθυσμού της περιοχής.
Συγκρούστηκαν με τον στρατό και την αστυνομία, ελευθερώνοντας κρατούμενους από φυλακές και καίγοντας στρατόπεδα και αστυνομικά τμήματα. Δέχτηκαν αμέσως επιθέσεις και υπέστησαν αρκετά πλήγματα, αλλά κατόρθωσαν να κατακτήσουν το αυτοδιοίκητο μιας μικρής έκτασης. Ανέδειξαν παράλληλα το ζήτημά τους στη διεθνή κοινότητα, εξασφαλίζοντας αναγνώριση και υποστήριξη από πολλές ομάδες του εξωτερικού.
Επειτα από μια εκεχειρία και έναν μακροσκελή διάλογο ανάμεσα στις αρχές και τους εξεγερμένους, που ζητούσαν γη, στέγαση, παιδεία, υγεία και απασχόληση για τους ιθαγενείς, υπεγράφη τελικά μια ειρηνευτική συμφωνία το 1996, η οποία προέβλεπε να χορηγηθεί ένας ορισμένος βαθμός αυτονομίας στην επαρχία.
Σήμερα, δύο δεκαετίες αργότερα, ποιά είναι τα συν και τα πλην της επανάστασης των Ζαπατίστας;
Ισως το μεγαλύτερο επίτευγμά τους είναι ότι ακόμη μιλάμε για αυτούς, και για τον αγώνα τους. Πριν από 20 χρόνια οι κάτοικοι της Τσιάπας δεν είχαν υπηρεσίες υγείας, ούτε παιδείας.
Παρά την πρόοδο σε αυτόν τον τομέα, ο χαρισματικός ηγέτης τους υποδιοικητής Μάρκος δημοσίευσε μια ανακοίνωση, στην οποία τόνιζε ότι και τον Δεκέμβριο του 2013 «κάνει τόσο κρύο, όσο και πριν από 20 χρόνια», και ότι «σήμερα, όπως και τότε, συγκεντρωνόμαστε κάτω από το ίδιο λάβαρο: αυτό της εξέγερσης».
Οι Ζαπατίστας διεκδικούν ακόμη περισσότερη αυτονομία, διαμηνύοντας ότι θα αντισταθούν στην τυραννία της κεντρικής κυβέρνησης και στον στρατό.
Φέτος αναμένεται να προωθηθεί μία νέα μεταρρύθμιση για να δοθεί μεγαλύτερη αυτονομία στην περιοχή. Οι Ζαπατίστας, που λένε ότι κουράστηκαν να περιμένουν να δράσει η κυβέρνηση, έχουν δημιουργήσει στο μεταξύ δικά τους αυτόνομα συστήματα απονομής δικαιοσύνης, υγείας και παιδείας σε πέντε περιοχές της επαρχίας.
Στα πλην της εξέγερσης είναι ότι η οικονομική κατάσταση στην Τσιάπας δεν βελτιώθηκε, παρά την ανάπτυξη της μεξικανικής οικονομίας στα χρόνια που μεσολάβησαν. Τα τρία τέταρτα του πληθυσμού των 4,8 εκατ. κατοίκων της επαρχίας ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, και το ένα τρίτο υπό συνθήκες ακραίας φτώχειας. Οι Ζαπατίστας καταγγέλλουν ότι η κυβέρνηση αθέτησε όλες τις υποσχέσεις της.
Ενα άλλο πλην είναι ότι η εξέγερση έμεινε σε τοπικό επίπεδο και δεν εξαπλώθηκε αλλού, όπου ξεχασμένοι ιθαγενείς καταπιέζονται από αυταρχικές πολιτικές της κεντρικής εξουσίας.
Μεγάλο κεφάλαιο της εξέγερσης παραμένει ο Κομαντάντε Μάρκος. Συγγραφέας και ποιητής, ο διεθνώς γνωστός αντάρτης θεωρείται στην Λατινική Αμερική ως νέος και μεταμοντέρνος Τσε Γκεβάρα.
Κινητικός επικοινωνιακά και λάβρος πολέμιος του καπιταλισμού, δίνει συχνά συνεντεύξεις, ακόμη και στην τηλεόραση. Αλλά ακόμη και ύστερα από δύο δεκαετίες δράσης, η πραγματική ταυτότητά του είναι ένα μυστήριο – σε όλες τις δημόσιες εμφανίσεις φοράει μια μάσκα του σκι. «Φορέσαμε τις μάσκες για να μας προσέξετε», έχει πει.
