Τον Αύγουστο του 1857, πριν από 142 χρόνια δηλαδή, κραταιοί μονάρχες της τότε Ευρώπης συναντήθηκαν στο Οσμπορν, στην Αγγλία, και είχαν συνομιλία βαριά σε επιπτώσεις. Εκεί, πράγματι, ο Ναπολέων Γ’, αυτοκράτορας των Γάλλων, συζήτησε με τη Βικτωρία, βασίλισσα της Μεγάλης Βρετανίας και της Ιρλανδίας. Το θέμα της συνάντησης; Χώρες που απλώνονται στα βόρεια του Δούναβη, κοντά στις δυτικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας, πασίγνωστες σε μας τους Ελληνες υπό τα ονόματα Βλαχία και Μολδαβία.
Λοιπόν, τι έμελλε να γίνει με αυτές; Τις κατοικούσε ο ίδιος λαός· η γλώσσα και ολόκληρη σχεδόν η ιστορική εξέλιξη των δύο ήταν κοινή. Μήπως θα έπρεπε να ενωθούν; Αυτό επέβαλλαν όχι μόνο η κοινή οιονεί ταυτότητα και φυσιογνωμία των δύο παραδουνάβιων ηγεμονιών αλλά και η τάση που τότε περίπου επικράτησε στην Ευρώπη, να σχηματίζονται τα κράτη σε βάση εθνική. Στην περίπτωση όμως της Βλαχίας και της Μολδαβίας τα πράγματα ήταν κάπως περίπλοκα: οι δύο χώρες ήταν αυτόνομες και ελεύθερες, μα όχι ανεξάρτητες. Είχαν, πράγματι, δεσμό υποτέλειας με την οθωμανική αυτοκρατορία και, ακόμη, η Ρωσία, για μεγάλο διάστημα, διαδραμάτιζε ως προς αυτές ρόλο προστάτη. Ετσι, έστω και αν ο Ναπολέων Γ’ επιθυμούσε την ένωσή τους και τη, με τον τρόπο αυτόν, δημιουργία κράτους νέου, της Ρουμανίας, άλλοι ισχυροί της Ευρώπης δεν έβλεπαν με καλό μάτι την προοπτική αυτή. Η Βρετανία ιδίως, που έτεινε να εξελιχθεί σε είδος υπερασπιστή της οθωμανικής ακεραιότητας, αντιμετώπιζε καχύποπτα τις σχετικές εξελίξεις για αυτό και η επίσκεψη του αυτοκράτορα των Γάλλων στο Οσμπορν σκοπό είχε, ακριβώς, να διαλύσει το κλίμα αυτό. Τούτο επιτεύχθηκε αλλά, όπως στη συνέχεια φάνηκε, η λύση που επινοήθηκε ήταν περιπλοκότερη από το πρόβλημα και ως προς τη σύλληψη μα, το κυριότερο, και ως προς τη διατύπωση. Πράγματι, όπως καταδείχθηκε τον επόμενο χρόνο, οπότε διεθνής διάσκεψη στο Παρίσι ασχολήθηκε με το ζήτημα των παραδουνάβιων ηγεμονιών, σύμφωνα με τις ιδέες που είχαν επικρατήσει στο Οσμπορν, οι δύο χώρες θα ήταν ενωμένες χωρίς να είναι: θα λέγονταν μεν «Ηνωμένες Ηγεμονίες», μα σχεδόν τα πάντα θα ήταν χωριστά σε αυτές, ακόμη και οι στρατιωτικές σημαίες.
Το πρόβλημα, με άλλα λόγια, που είχαν να αντιμετωπίσουν οι πατριώτες τόσο της Βλαχίας όσο και της Μολδαβίας ήταν οξύτατο. Η Ευρώπη, πράγματι, τους είχε κάνει δώρο άδωρο και ήταν θέμα πολιτικής ευφυΐας και ευστροφίας η ανατροπή κατάστασης που κάθε άλλο παρά καλό εγκυμονούσε για τον τόπο τους. Και βέβαια όσα αναφέρθηκαν ως εδώ αποτελούν Ιστορία, μα ό,τι στη συνέχεια θα λεχθεί είναι, ειδικώς για μας τους Ελληνες, μνήμη ευεργετική σε επιδράσεις που θα ήταν άδικο να απαλειφθεί. Και έτσι το πρόβλημα λύθηκε σε φάσεις δύο.
Φάση πρώτη: Τον Ιανουάριο του 1859 συνήλθε, στο Ιάσι, η Συνέλευση από την οποία θα εκλεγόταν ο ηγεμόνας της Μολδαβίας· σε αυτήν επικρατούσαν οπαδοί της ένωσης με τη Βλαχία. Η εκλογή έγινε στις 5 Ιανουαρίου και ήταν ομόφωνη. Το αποτέλεσμά της; Εκπληξη! Ηγεμόνας της Μολδαβίας βγήκε ο συνταγματάρχης Αλέξανδρος-Ιωάννης Κούζα.
Ο Κούζα ήταν μεν πρόσωπο γνωστό αλλά όχι τόσο ώστε οι εξελίξεις να προοιωνίζονται ανάρρησή του σε θρόνο ηγεμονικό: υπήρχαν άλλοι πολύ ισχυρότεροι από αυτόν. Φαίνεται λοιπόν πως ρόλο ουσιώδη στην εκλογή του έπαιξε ο τότε γάλλος πρόξενος στο Ιάσι, ο οποίος είχε ορθώς όπως εκ των υστέρων αποδείχθηκε αποτιμήσει τις θετικές πλευρές του χαρακτήρα του. Επιπλέον, ο Κούζα είχε ζήσει στο Παρίσι και αυτό τον έκανε ακόμη συμπαθέστερο στη γαλλική διπλωματία. Οπως και να είναι, αυτός ο τελευταίος γινόταν ήδη το πρόσωπο στο οποίο οιονεί επενδύονταν οι ελπίδες όλων όσοι επιθυμούσαν την ένωση της Μολδαβίας με τη Βλαχία. Και βέβαια, για να επαληθευθεί ακόμη μία φορά η αρχή σύμφωνα με την οποία οι χαρακτηριστικότεροι εκπρόσωποι ενός λαού έχουν συνήθως καταγωγή ξενική, η απώτατη καταγωγή του νέου ηγεμόνα της Μολδαβίας δεν ήταν ρουμανική. Τι ήταν; Πολλές χώρες ερίζουν για την προέλευση της οικογένειας του Κούζα, όλα αυτά που σχετικώς λέγονται οπωσδήποτε αποτελούν υποθέσεις, αλλά σε σημαντική μερίδα ρουμάνων ιστορικών διάχυτη είναι εντύπωση πως ο Κούζα δεν ήταν παρά γόνος ελληνικής οικογένειας από την Τραπεζούντα, η οποία, στην πάροδο του χρόνου, εκρουμανίστηκε. Αλλωστε η γνωστή εξοικείωση του νέου ηγεμόνα με τη γλώσσα μας μπορεί να θεωρηθεί στοιχείο ενισχυτικό της εντύπωσης αυτής.
Φάση δεύτερη: Περί τα τέλη του ίδιου μήνα συνήλθε στο Βουκουρέστι η Συνέλευση της Βλαχίας, για να εκλέξει και αυτή ηγεμόνα. Εδώ όμως η κατάσταση ήταν διαφορετική. Πράγματι, αν και στην πόλη αυτή κυριαρχούσαν οι Φιλελεύθεροι, οι οποίοι ήθελαν την ένωση, γενικώς στη χώρα επικρατούσαν οι Συντηρητικοί, που δεν ήταν πάντοτε ευνοϊκά διατεθειμένοι ως προς αυτήν. Εύκολα μαντεύει κανείς τις εργώδεις παρασκηνιακές διεργασίες γαλλικής, κατά βάση, επινόησης που τότε εκεί επιτελούνταν και οι οποίες είχαν αποτέλεσμα την εξεύρεση λύσης ευφυέστατης: να εκλεγεί ηγεμόνας της Βλαχίας ο ήδη εκλεγμένος ηγεμόνας της Μολδαβίας, δηλαδή ο Κούζα. Ετσι, θα γινόταν ένωση προσωπική των δύο χωρών, μια de facto ένωση, και θα ήταν δυνατό να ξεπεραστούν οι διάφοροι ευρωπαϊκοί και οθωμανικοί σκόπελοι. Τη λύση υιοθέτησαν αμέσως σχεδόν οι Φιλελεύθεροι. Το θέμα όμως ήταν τι θα έκαναν οι Συντηρητικοί, που αποτελούσαν τα δύο τρίτα της Συνέλευσης. Η κρίσιμη ημέρα, ημέρα της ψηφοφορίας, ήταν η 24η Ιανουαρίου 1859. Εκπρόσωπος της ας λεχθεί έτσι «αριστεράς» πρότεινε τον Κούζα ως ηγεμόνα και της Βλαχίας. Η αγωνία ήταν μεγάλη. Ποια θα ήταν η στάση της πλειοψηφίας; Και τότε αναδύθηκε στο ευρωπαϊκό ουσιαστικώς προσκήνιο η μνημειώδης, γρανιτένια μορφή του Αποστόλου Αρσάκη.
Ο Α. Αρσάκης είναι πασίγνωστος στην Ελλάδα ως μέγας ευεργέτης. Είναι εκείνος, πράγματι, ο οποίος κατά τον περασμένο αιώνα, ουσιωδώς και ανιδιοτελώς, ενίσχυσε τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, με αποτέλεσμα αυτή ραγδαία να εξελιχθεί σε εκπαιδευτικό οργανισμό μεγίστης εθνικής μα και βαλκανικής σημασίας. Ο,τι όμως οι περισσότεροι Νεοέλληνες αγνοούν είναι πως η Ελλάδα ήταν η ιδεατή πατρίδα του Αρσάκη: η χώρα στην οποία έζησε και εργάστηκε ήταν η Ρουμανία, στη δημιουργία της οποίας καθοριστικώς συνέβαλε.
Πράγματι, ο λόγος του την ημέρα εκείνη στη Συνέλευση υπήρξε μνημειώδης: δημιούργημα της απλής, τετράγωνης λογικής του, εμπλουτισμένος με λαμπρά παραδείγματα από την Ιστορία της Ευρώπης, «σαν ποταμός» άνοιξε τον δρόμο για την υπερψήφιση του Κούζα και από τους Συντηρητικούς της Βλαχίας. Ο Αρσάκης, πράγματι, ήταν ηγετική μορφή του συντηρητικού χώρου και, συνεπώς, η στάση του δεν μπορούσε παρά να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση στους ομόφρονές του. Ετσι, εκείνη την ημέρα, ο Αρσάκης πέτυχε τον σκοπό του: ο Αλέξανδρος-Ιωάννης Κούζα εκλέχθηκε ηγεμόνας και της Βλαχίας. Η σύγχρονη Ρουμανία ήταν ήδη γεγονός έστω και εν σπαργάνοις και γραφόταν σελίδα νέα στην Ιστορία της Ευρώπης μας.
Αλλά, βέβαια, όσον αφορά τους εσώτερους οραματισμούς του Αρσάκη, αυτό θα μπορούσε να είναι το αντικείμενο ενός άλλου άρθρου.
Ο κ. Δημήτρης Μιχαλόπουλος είναι διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών.
