Ο καθηγητής Μπράιαν Τζόζεφ του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Οχάιο (Ohio State University – OSU) έχει αφιερώσει περισσότερες από πέντε δεκαετίες στη μελέτη των περίπλοκων σχέσεων μεταξύ των γλωσσών των Βαλκανίων.
Το νέο του βιβλίο με τίτλο «The Balkan Languages», το οποίο συνέγραψε με τον Βίκτορ Φρίντμαν και εκδόθηκε από τον Cambridge University Press, διαθέσιμο και στο Διαδίκτυο με ελεύθερη πρόσβαση, θεωρείται το πλέον πολυαναφερόμενο βιβλίο στη γλωσσολογία κατά την τελευταία δεκαετία.
Η 1.096 σελίδων έκδοση διερευνά πώς η ελληνική, η αλβανική, η τουρκική, η ρομανί και άλλες γλώσσες έχουν επηρεάσει η μία την άλλη επί σειρά αιώνων. Σε αυτή την αποκλειστική συνέντευξη, ο Μπράιαν Τζόζεφ εξηγεί γιατί τα Βαλκάνια αποτελούν ένα μοναδικό γλωσσικό εργαστήριο και συζητεί για τις προσπάθειές του να διατηρήσει τις ελληνικές διαλέκτους πριν εξαφανιστούν για πάντα.
Συγχαρητήρια για το νέο σας βιβλίο για τις βαλκανικές γλώσσες. Εχει ήδη χαρακτηριστεί πρωτοποριακό και πρόκειται να γίνει κλασικό. Τι κάνει αυτό το έργο τόσο σημαντικό;
«Σας ευχαριστώ. Τα Βαλκάνια έχουν συναρπάσει τους γλωσσολόγους για περισσότερο από δύο αιώνες γιατί κάτι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο συνέβη εδώ. Οι γλώσσες που ομιλούνται σε αυτή την περιοχή, ελληνικά, αλβανικά, βουλγαρικά, ρουμανικά, τουρκικά και άλλες, έχουν επηρεάσει τόσο βαθιά η μία την άλλη που έχουν αναπτύξει παράλληλες γραμματικές δομές, παρότι προέρχονται από εντελώς διαφορετικές οικογένειες γλωσσών.
Αυτό υπερβαίνει κατά πολύ τον απλό δανεισμό λέξεων, τον οποίο βλέπουμε παντού, όπως με αγγλικές λέξεις που εισέρχονται σήμερα στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα. Στα Βαλκάνια, βλέπουμε ολόκληρες δομές προτάσεων να γίνονται παράλληλες σε διαφορετικές γλώσσες. Κάποιοι γλωσσολόγοι είπαν κάποτε ότι αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να συμβεί, ωστόσο συμβαίνει, τεκμηριώνεται και μελετάται.
Τα νέα ελληνικά, παρόλο που είναι αναγνωρίσιμα ελληνικά, είναι πολύ διαφορετικά από πολλές απόψεις από τα αρχαία ελληνικά. Το ίδιο ισχύει και για τις γλώσσες που προέρχονται από τα λατινικά στα Βαλκάνια, όπως τα ρουμανικά, καθώς και για τις νότιες σλαβικές γλώσσες, όπως τα βουλγαρικά».
Μπορείτε να μας δώσετε ένα απτό παράδειγμα;
«Ασφαλώς. Το ελληνικό ρήμα “ανοίγω”, λόγου χάριν. Στα νέα ελληνικά το χρησιμοποιούμε για χρώματα και σημαίνει “ανοικτό”, π.χ. “ανοικτό μπλε” για το γαλάζιο. Αυτό διαφέρει από τα αρχαία ελληνικά, τα οποία χρησιμοποιούσαν καταλήξεις όπως “-ωπός”. Ετσι, “ερυθρωπός” σήμαινε κοκκινωπός».
Αυτή η δομή εξακολουθεί να υπάρχει σήμερα.
«Ναι, αλλά είναι συναρπαστικό ότι οι γλώσσες που ομιλούνται σε Τουρκία, Αλβανία και Βόρεια Μακεδονία χρησιμοποιούν το γλωσσικό ισοδύναμο του “ανοικτό” για τα χρώματα, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Τα ελληνικά έχουν απομακρυνθεί από το αρχαίο μοτίβο τους, προς αυτό που βρίσκουμε στις γειτονικές γλώσσες».
Αρα, ουσιαστικά ενίοτε αντιγράφουμε τη σύνταξη ή τη γραμματική άλλων γλωσσών, αλλά διατηρούμε τους δικούς μας γλωσσικούς όρους.
«Ακριβώς. Ηδη από το 1829, ο σλοβένος γλωσσολόγος Γέρνεϊ Κοπίταρ περιέγραψε αρκετές βαλκανικές γλώσσες, την αλβανική, τις νότιες σλαβικές και τη ρουμανική, ως “τρεις γλώσσες με μία γραμματική”. Το λεξιλόγιο και η προφορά διαφέρουν, αλλά οι υποκείμενες γραμματικές δομές έχουν γίνει αξιοσημείωτα παρόμοιες».
ΤΑ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΚΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ
Πώς συνέβη αυτή η γλωσσική σύγκλιση; Μήπως επειδή οι άνθρωποι σε αυτή την περιοχή έγιναν πολύγλωσσοι και δανείστηκαν μεταξύ τους;
«Η πολυγλωσσία παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Σε οποιαδήποτε πολυγλωσσική κοινωνία, δεν μιλούν όλοι τέλεια και τις δύο γλώσσες. Εάν μιλάω μαζί σας χρησιμοποιώντας, ίσως, το 75% της γλώσσας σας, μπορεί να προσαρμόσετε τον λόγο σας για να με βοηθήσετε να καταλάβω. Θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω μια λέξη από τη μητρική μου γλώσσα και εσείς να προσαρμοστείτε. Αυτά μοιάζουν με συνειδητές διαδικασίες, αλλά συμβαίνουν με φυσικό τρόπο όταν οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν τακτικά».
Και συμβαίνουν αιώνες τώρα, ημέρα με την ημέρα, σε πολλούς ανθρώπους, μέχρι να εδραιωθούν.
«Ακριβώς. Ο Βίκτορ Φρίντμαν και εγώ πιστεύουμε ότι για την κατανόηση της σύγχρονης γλωσσικής μορφής των βαλκανικών γλωσσών, η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας ήταν αρκετά σημαντική από γλωσσική άποψη. Ενώ ήταν σίγουρα μια περίπλοκη, πολυδιάστατη ιστορική περίοδος, από πλευράς γλωσσικής επικοινωνίας, η εκτεταμένη εδαφική ενότητα στο πλαίσιο ενός ενιαίου συστήματος διοίκησης φαίνεται να είχε δημιουργήσει συνθήκες που διευκόλυναν ορισμένα είδη γλωσσικής αλληλεπίδρασης».
Υπήρχε επίσης αυξημένη κινητικότητα των ανθρώπων και του εμπορίου.
«Ναι, υπήρξε μεγαλύτερη διοικητική ολοκλήρωση. Με ένα μόνο έγγραφο, το “tezkere”, μπορούσε κάποιος να ταξιδέψει σε όλα τα Βαλκάνια. Αυτό διευκόλυνε το εσωτερικό εμπόριο και τις αλληλεπιδράσεις.
Η οθωμανική διοικητική προσέγγιση περιλάμβανε την αναγνώριση διαφορετικών θρησκευτικών κοινοτήτων μέσω του συστήματος που ονομάστηκε μιλλέτ. Ενώ τα ιστορικά στοιχεία παρουσιάζουν μια σύνθετη εικόνα που περιλάμβανε την καταστροφή ορισμένων θρησκευτικών χώρων αλλά και τη διατήρηση άλλων, αυτό το σύστημα αναγνώρισε επίσημα τις διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες ως διοικητικές ενότητες. Οποιες και αν ήταν οι ευρύτερες ιστορικές του επιπτώσεις, φαίνεται ότι συνέβαλε στη διατήρηση των γλωσσικών κοινοτήτων, ενώ παράλληλα διευκόλυνε την επαφή μεταξύ τους».
Τα τουρκικά λειτουργούσαν στα Βαλκάνια όπως τα αγγλικά σήμερα, ως lingua franca.
«Ακριβώς! Ο Βίκτορ έγραψε κάποτε ότι “τα αγγλικά είναι τα τουρκικά του 21ου αιώνα στα Βαλκάνια”. Αλλά ακόμα και στον 20ό αιώνα, μπορείτε ακόμα να βρείτε καταστάσεις γλωσσικής αλληλεπίδρασης. Στη Βόρεια Ελλάδα σήµερα, στη Θράκη, οι αλληλεπιδράσεις µεταξύ των Ροµά και των Ελλήνων οδήγησαν σε αλλαγές στα ροµανί».
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ
Γιατί επιλέξατε να μελετήσετε πρόσφατα τους αλβανικούς-ελληνικούς πληθυσμούς;
«Το ενδιαφέρον μου για τα Βαλκάνια ξεκίνησε με τα ελληνικά πριν από 50 και πλέον χρόνια, όταν ήμουν φοιτητής. Ξεκίνησα με τα αρχαία ελληνικά και στη συνέχεια πέρασα το τρίτο έτος σπουδών μου στην Αθήνα μέσω του προγράμματος σπουδών στο εξωτερικό “College Year in Athens”. Η εμπειρία με άλλαξε: η ταυτόχρονη μελέτη αρχαίων και νέων ελληνικών ήταν σαν εργαστήριο για τη μελέτη της ιστορίας της γλώσσας.
Ουσιαστικά εκπόνησα τη διατριβή μου για ένα χαρακτηριστικό που απαντάται σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες: τη χρήση των ρηματικών τύπων “να” αντί των απαρεμφάτων των αρχαίων ελληνικών».
Αρα, μελετήσατε τις βαλκανικές γλώσσες για να καταλάβετε τι ώθησε τα ελληνικά να εξελίσσονται κατά τη διάρκεια ιστορίας 3.000 ετών.
«Ναι. Αυτό με οδήγησε σε άλλες γλώσσες και μελέτησα πιο προσεκτικά τα αλβανικά, επειδή έχουν πραγματικά πολλές ομοιότητες με τα ελληνικά, αλλά έχουν πολύ διαφορετική προφορά και λεξιλόγιο. Αυτό αποτελεί ενδιαφέρον σημείο αντίθεσης».
ΟΙ ΓΛΩΣΣΕΣ ΩΣ ΖΩΝΤΑΝΟ DNA
Πιστεύετε ότι η γλώσσα είναι σαν ομιλούμενο DNA των ανθρώπων, μας δείχνει πού βρίσκονταν;
«Μπορεί να είναι. Ολες οι παραλλαγές ρομανί σε ολόκληρη την Ευρώπη έχουν ελληνικές λέξεις για τους αριθμούς επτά, οκτώ και εννέα. Οταν οι ομιλούντες ρομανί μετακινήθηκαν για πρώτη φορά προς τα δυτικά στην Ανατολία, ήρθαν σε επαφή με τους Βυζαντινούς Ελληνες. Κάποιοι έμειναν στα Βαλκάνια, άλλοι προχώρησαν, αλλά όλοι μετέφεραν αυτούς τους ελληνικούς αριθμούς. Ακόμη και η ρομανί στη Ρωσία και την Ισπανία έχει αυτό το ενδεικτικό σημάδι της επαφής με τα ελληνικά.
Η γλώσσα μπορεί να μας δώσει ενδείξεις σχετικά με το πού βρίσκονταν οι ομιλητές, με ποιους έχουν αλληλεπιδράσει. Δείχνει πόσο περίπλοκη είναι η κατάσταση. Οι γλώσσες δεν αλλάζουν τυχαία. Μελετώντας προσεκτικά, μπορούμε να κατανοήσουμε τις κοινωνικές ιστορίες των λαών μέσω των γλωσσών τους».
Αυτή η κοινωνική ερμηνεία της γλώσσας είναι μία από τις καινοτομίες του βιβλίου σας.
«Ναι, είναι ουσιαστική. Αποφασίσαμε επίσης να συμπεριλάβουμε γλώσσες όπως η ρομανί και η εβραιο-ισπανική, που δεν τυγχάνουν μεγάλης προσοχής στη βαλκανική λογοτεχνία, και να επικεντρωθούμε στις περιφερειακές διαλέκτους και όχι μόνο σε τυπικές γλώσσες. Υπήρξε πραγματική επαφή μεταξύ ομιλητών σε χωριά, πόλεις και γειτονιές. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει κοιτάζοντας μόνο τις σύγχρονες τυπικές γλώσσες».
ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
Πείτε μας για το ταμείο Brian D. Joseph Fund for Greek Dialectology. Τεκμηριώνετε διαλέκτους από μέρη όπως η Κεφαλλονιά και η Χίος πριν εξαφανιστούν. Γιατί επείγει αυτό;
«Δικαίως είµαστε υπερήφανοι για τα αρχαία µνηµεία, αλλά και η γλώσσα είναι ένα αρχαίο µνηµείο. Η απώλεια των περιφερειακών διαλέκτων θα έκανε τα πράγµατα λιγότερο ενδιαφέροντα. Κάποιοι λένε ότι η απώλεια µιας γλώσσας ή µιας διαλέκτου συνεπάγεται απώλεια της οπτικής για το πώς λειτουργεί το Σύµπαν. Υπάρχει αλληλεπίδραση µεταξύ του τρόπου µε τον οποίο ερµηνεύουµε τον κόσµο και του τρόπου µε τον οποίο µιλάµε γι’ αυτόν.
Το ταμείο φέρνει ελληνόφωνους και ακαδημαϊκούς στην πανεπιστημιούπολη κάθε χρόνο. Επίσης, έχουμε δώσει υποτροφίες για το σεμινάριο διάρκειας μίας εβδομάδας που διδάσκει στους κλασικιστές τη χρήση της γνώσης των αρχαίων ελληνικών για την κατανόηση των νέων ελληνικών. Το έχουμε ήδη κάνει τρεις φορές, πιο πρόσφατα στο Ναύπλιο, στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ».
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΔΡΑΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΜΑΡΙΝΑΚΗ
Η Εδρα Μιλτιάδη Μαρινάκη για τη Νεοελληνική Γλώσσα και τον Πολιτισμό στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Οχάιο ενθαρρύνει τους φοιτητές να καταγράφουν τους παππούδες που μιλούν παραδοσιακές διαλέκτους. Τι υλικό έχετε συγκεντρώσει;
«Ο συνάδελφός µου Κρίστοφερ Μπράουν καθοδηγεί αυτά τα έργα, όπου οι φοιτητές του ελληνικού πολιτισµού παίρνουν συνεντεύξεις από τους παππούδες για τη χρήση της γλώσσας. Προσπαθούµε να καταλάβουµε πώς χρησιµοποιήθηκαν ιστορικά τα ελληνικά στο Οχάιο και πώς χρησιµοποιούνται τώρα, σε σχέση µε την ελληνοαµερικανική ταυτότητα, και αν οι οικογένειες εξακολουθούν να µιλούν ελληνικά µε τα παιδιά.
Ενθαρρύνοντας τους φοιτητές να μιλήσουν με τους παππούδες, τους δίνουμε ένα μέσο για να κατανοήσουν τι βίωσαν οι οικογένειές τους, ερχόμενες στην Αμερική. Η γλώσσα είναι μέρος της ελληνικής εμπειρίας στη διασπορά, μαζί με τη θρησκεία, την κοινότητα και την παράδοση».
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Ποια είναι η άποψή σας για το μέλλον της γλωσσολογίας, δεδομένων των περικοπών του προϋπολογισμού των πανεπιστημίων; Πώς μπορεί να επηρεάσει η έρευνα για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) τον τομέα;
«Υπάρχει η υπολογιστική γλωσσολογία, η εφαρμογή των γλωσσικών γνώσεων για την ανάπτυξη υπολογιστικών μοντέλων. Η ραγδαία ανάπτυξη της ΤΝ προέκυψε από αυτή την παράδοση. Δεν είμαι βέβαιος ότι μαθαίνουμε πολλά για την ανθρώπινη γλώσσα από την υπολογιστική μοντελοποίηση, αλλά οι γνώσεις μας την τροφοδοτούν.
Εάν η γλώσσα είναι εθνικός θησαυρός, τότε η γλωσσολογία είναι σαν την ιστορία της τέχνης, δεν θα έλεγε κανείς ότι η ιστορία της τέχνης ή η αρχαιολογία δεν είναι σημαντική. Υπάρχει επίσης πρακτική εφαρμογή. Η ΤΝ έχει ήδη τεράστιο αντίκτυπο. Αλλά θα υπάρχει πάντα χώρος για ιστορικό ενδιαφέρον. Οι άνθρωποι θέλουν να μάθουν: Από πού προήλθε αυτό; Ποια είναι η ετυμολογία αυτής της λέξης; Στα τοπωνύμια, γιατί αυτό ονομάζεται έτσι και όχι αλλιώς;».
Οι άνθρωποι εξετάζουν την προσωπική τους ιστορία, την ιστορία των κοινοτήτων τους.
«Υπάρχει φυσική ανθρώπινη περιέργεια για αυτά τα πράγματα και η γλωσσολογία μπορεί να μας διαφωτίσει».
Να κατανοήσουμε από πού προερχόμαστε.
«Ακριβώς. Οχι απαραίτητα πού πηγαίνουμε, αλλά σίγουρα πού έχουμε πάει».
