Γνωρίζατε ότι η Πυραμίδα του Χέοπα είναι η βαρύτερη κατασκευή που έχει χτιστεί ποτέ επάνω στη Γη; Αν όχι, θα μάθετε αυτό μαζί με πολλά άλλα ενδιαφέροντα αρχαιολογικά trivia διαβάζοντας το βιβλίο της φημισμένης βρετανίδας ιστορικού Μπέτανι Χιουζ με τίτλο «Τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου» (εκδ. Ψυχογιός).
Η βραβευμένη επιστήμονας (είναι ερευνήτρια στο King’s College London και διδάσκει στο Institute of Continuing Education του Πανεπιστημίου Cambridge), συγγραφέας και παρουσιάστρια – έχει κάνει ντοκιμαντέρ για τα δίκτυα BBC, Channel 4, PBS, National Geographic, Discovery, The History Channel και ABC – αποτελεί και αξιολάτρευτη συνομιλήτρια, αφού διαθέτει επικοινωνιακό χάρισμα αλλά και ικανότητα να σου μεταδίδει το πάθος που νιώθει για το αντικείμενό της. Δεν είναι τυχαίο το ότι έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, συμπεριλαμβανομένου του περίβλεπτου Norton Medlicott Medal for Services to History.
Πώς αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο για τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου;
«Νομίζω ότι υπήρχαν δύο λόγοι: ένας ακαδημαϊκός, επιστημονικός, και ένας συναισθηματικός, πολύ πιο βαθύς. Σε ακαδημαϊκό επίπεδο, παρακολουθούσα τα αποτελέσματα των σύγχρονων αρχαιολογικών ερευνών γύρω από όλα τα Θαύματα. Ξαφνικά, οι ιστορίες που νομίζαμε ότι ξέραμε ανατρέπονταν και τα νέα δεδομένα δημιουργούσαν νέες αλήθειες. Ενιωσα πως ήταν η κατάλληλη στιγμή να συγκεντρωθούν όλες αυτές οι πληροφορίες.
Σε συναισθηματικό επίπεδο, υπήρχαν δύο πτυχές: έβλεπα πόσο σημαντικό και ουσιώδες συναίσθημα ήταν ανέκαθεν – και εξακολουθεί να είναι – για εμάς τους ανθρώπους το δέος. Θέλουμε να δημιουργούμε θαυμαστά έργα, θέλουμε να ταξιδεύουμε για να μένουμε κατάπληκτοι από αυτά και θέλουμε να μοιραζόμαστε αυτή την εμπειρία. Μας συνδέει ως κοινότητα.
Ομως, μου άρεσε επίσης πολύ το ότι αυτά τα Επτά Θαύματα υπήρξαν πραγματικοί τόποι. Μερικοί τα φαντάζονται σαν μυθικά μέρη, αλλά ήταν υπαρκτοί προορισμοί σε μια κανονική λίστα που γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια από αλεξανδρινούς γραφείς. Μια αρχαία bucket list. Ζούμε σε έναν κόσμο που συχνά μοιάζει να του λείπει η μαγεία· ήθελα να θυμίσω στους ανθρώπους γιατί η αναζήτηση του θαύματος μας κάνει καλό».
Πείτε μας μερικά στοιχεία που ανακαλύψατε κατά την έρευνά σας και σας γοήτευσαν.
«Πολλοί ξεχνούν πόσο στενά συνδεδεμένα είναι όλα τα Θαύματα με τον Μέγα Αλέξανδρο: είτε τα επισκέφθηκε ο ίδιος είτε – όπως στην περίπτωση του Φάρου της Αλεξάνδρειας – ίδρυσε την πόλη που οδήγησε στη δημιουργία τους. Ακόμα και ο Κολοσσός της Ρόδου προέκυψε από τις συγκρούσεις που έγιναν μετά την εποχή του. Μου αρέσει πολύ αυτή η σύνδεση, η οποία απλώνεται σε μια τεράστια γεωγραφική περιοχή. Αλλά η μεγαλύτερη αποκάλυψη, που ελπίζω να μείνει στους αναγνώστες, είναι πως η λίστα των Θαυμάτων ήταν κυριολεκτικά “λίστα ταξιδιού”. Αυτά ήταν τα μέρη που έπρεπε να δει κανείς. Δεν απευθυνόταν μόνο στους πλούσιους, ακόμη και ένας καθημερινός άνθρωπος ενθαρρυνόταν να τα επισκεφθεί.
Και το παλαιότερο σωζόμενο αντίγραφο της λίστας βρίσκεται σε έναν κατάλογο με λίστες: “οι επτά καλύτεροι ποταμοί”, “οι επτά καλύτεροι στρατηγοί”, “οι επτά σπουδαιότεροι καλλιτέχνες”… Ο ελληνιστικός κόσμος έλεγε: “Θα κατανοήσουμε τον κόσμο φτιάχνοντας λίστες”. Είναι συγκινητικό και πολύ ανθρώπινο. Και είμαστε ακόμα έτσι – φτιάχνω λίστες συνέχεια. Με κάνουν να νιώθω ότι ελέγχω τη ζωή. Είναι παρηγορητικό έστω και αν πρόκειται για αυταπάτη».
Η Μεγάλη Πυραμίδα στην Γκίζα είναι το μόνο Θαύμα που σώζεται και σήμερα. Γιατί πιστεύετε ότι άντεξε μέσα στα χρόνια;
«Είναι πραγματικά συγκλονιστική. Αν δεις την επιστήμη πίσω από την κατασκευή της – και, όχι, δεν την έχτισαν εξωγήινοι! –, καταλαβαίνεις τι μπορούμε να πετύχουμε όταν συνεργαζόμαστε ως είδος. Αυτό είναι κάτι που θα έπρεπε να είχα αναφέρει νωρίτερα: κανένα Θαύμα δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί από έναν άνθρωπο. Ηταν αποτελέσματα αγαστής συνεργασίας. Ανθρωποι κάθονταν γύρω από τραπέζια, όπως εμείς τώρα, σχεδιάζοντας, διαφωνώντας, βρίσκοντας λύσεις. Κάθε Θαύμα απαιτούσε επικοινωνία. Και η Πυραμίδα το εκφράζει αυτό σε υπερθετικό βαθμό.
Φτιάχτηκε αρχικά από 2,3 εκατομμύρια ασβεστόλιθους με 5,5 μέτρα ύψος. Γνωρίζουμε περισσότερα για την επιφάνεια της Σελήνης απ’ ό,τι για το εσωτερικό της Πυραμίδας. Σαρώσεις αποκαλύπτουν ακόμη νέα δωμάτια και σήραγγες. Επιβίωσε επειδή ήταν τόσο συμπαγής, τόσο δεμένη, που ήταν δύσκολο να αποσυναρμολογηθεί, σε αντίθεση με άλλους ναούς όπου μπορούσες να πάρεις ένα κομμάτι τους. Ακόμη και ο τεράστιος σεισμός στις αρχές του 14ου αιώνα, που κατέστρεψε τον Φάρο της Αλεξάνδρειας, απλώς προκάλεσε φθορά στο εξωτερικό περίβλημα της Πυραμίδας, δεν την γκρέμισε. Η κατασκευή της τεχνικά ήταν πραγματικά μοναδική».
Από τους υπόλοιπους τόπους όπου βρίσκονταν τα αρχαία Θαύματα υπήρξε κάποιος που σας προκάλεσε έντονη συναισθηματική αντίδραση, είτε για το τοπίο είτε για την αίγλη που τον περιβάλλει;
«Ασφαλώς ο Ναός της Αρτέμιδος στην Εφεσο. Είναι τόσο συναρπαστική η θεότητα στην οποία ήταν αφιερωμένος, μαγνητική, με μια ιδιαίτερη αύρα. Και ο συγκεκριμένος ναός ήταν χώρος ασύλου. Ο αρχαίος κόσμος μπορούσε να είναι αμείλικτος, αλλά αν έφθανες εκεί με ένα αληθινό αίτημα για άσυλο, το Αρτεμίσιο μπορούσε να σε προστατεύσει. Ελληνες συγγραφείς περιγράφουν τους πρόσφυγες αυτούς που κατέφυγαν στον ναό “σαν πουλιά που βρήκαν τη φωλιά τους”. Μια υπέροχη εικόνα.
Και η τοποθεσία αυτή έχει κάτι ιδιαίτερο: βρίσκεται πάνω σε σεισμικό ρήγμα. Ο ναός καταστράφηκε ή υπέστη ζημιές τουλάχιστον εννέα φορές από δονήσεις, και όμως τον ξανάχτιζαν πάντα στο ίδιο σημείο. Χρησιμοποιούσαν δέρματα προβάτου και κάρβουνο για να απορροφούν τους κραδασμούς, αλλά ποτέ δεν τον μετέφεραν αλλού. Πρέπει να σήμαινε κάτι βαθύ για αυτούς.
Και όταν βρίσκεσαι στη Ρόδο και σκέφτεσαι τον Κολοσσό – ένα τεράστιο άγαλμα που κατασκευάστηκε για λόγους διπλωματίας έπειτα από μια τρομερή πολιορκία –, αισθάνεσαι το βάρος της Ιστορίας, σκέφτεσαι πόσα όπλα τήχθηκαν για να χτιστεί αυτό το σύμβολο. Επιβίωσε μόνο για λίγο περισσότερο από 50 χρόνια, αλλά παραμένει μία από τις πιο συγκινητικές εκφράσεις της ανθρώπινης ανάγκης για δημιουργία και όχι για καταστροφή».
Αν σας ζητούσα να φτιάξετε μια λίστα με τα οκτώ θαύματα του αρχαίου κόσμου, ποιο θα προσθέτατε;
«Ωραία ερώτηση. Αν ακολουθήσουμε τα αρχικά κριτήρια – το μέγεθος είχε σημασία! –, ίσως ο Ναός του Απόλλωνα στα Δίδυμα Μιλήτου, που ήταν πραγματικά μνημειώδης. Ή, ίσως κάτι ακόμη παλαιότερο, από την Εποχή του Χαλκού: τα Μάλια στην Κρήτη. Οταν έγραφα το βιβλίο, υπήρχαν πολλά που θα πρόσθετα. Αλλά η αρχική λίστα ήταν πολύ καλή. Ηταν μνημεία που συζητιούνταν διαρκώς. Η πιο δύσκολη ερώτηση είναι τα σύγχρονα θαύματα: τι χτίζουμε τώρα που θα υπάρχει ακόμα σε 4.600 χρόνια; Ισως ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων του CERN; Ισως το Ρολόι των 10.000 Χρόνων στο Τέξας; Δύσκολο να πει κανείς».
Τι γίνεται με πιο χαμηλού προφίλ αρχαιολογικούς χώρους; Εχετε σε κάποιον αδυναμία;
«Λατρεύω το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος κοντά στη Σπάρτη. Είναι στην άκρη της πόλης, λίγοι το επισκέπτονται. Αλλά σήμαινε πολλά για τα Σπαρτιατόπουλα και τις κοπέλες που τιμούσαν την Αρτέμιδα. Και υπήρχε και αυτό το ακραίο έθιμο με το τελετουργικό μαστίγωμα εφήβων. Μας θυμίζει την ομορφιά και την αγριότητα που συνυπήρχαν στην αρχαία λατρεία».
Από τα Επτά Θαύματα, ποιο κρύβει τα περισσότερα μυστικά;
«Οι Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνας. Υπάρχει τόσο μυστήριο γύρω από αυτό το μέρος. Ηταν ένας τόπος; Δύο; Μήπως βρίσκονταν στη Νινευή; Λέγοντας “Επτά Θαύματα της αρχαιότητας”, οι περισσότεροι σκέφτονται πρώτα αυτό, εξάπτει τη φαντασία μας. Η τεχνολογία τους ήταν απίστευτη: υδροδοτικά συστήματα, νερό που κυλούσε από επίπεδο σε επίπεδο, τεράστιες γλάστρες για μεγάλα δέντρα επενδεδυμένες με ειδικά υλικά για να μη χάνουν νερό. Φανταστείτε τα όλα αυτά να κατασκευάζονται πριν από 2.600 χρόνια.
Και η ποίηση: οι Βαβυλώνιοι πήγαιναν εκεί τη νύχτα. Ελεγαν ότι “ακτινοβολούσαν από τα άστρα”, ότι το φως των άστρων λειτουργούσε θεραπευτικά. Και πιθανώς να υπάρχει σε αυτό μια επιστημονική βάση που δεν κατανοούμε πλήρως. Είναι το μόνο Θαύμα που δεν έχω “δει”. Εχω προσπαθήσει να ταξιδέψω στο Ιράκ πολλές φορές, αλλά κάθε φορά κάτι συνέβαινε και οι πτήσεις ακυρώνονταν. Ελπίζω μια μέρα να πάω, όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες».
Ποια είναι τα επόμενα projects σας;
«Δουλεύω πάνω στο “History of the World from the Bottom of the Sea”: μια ιστορία του κόσμου από τον βυθό της θάλασσας. Τα ναυάγια είναι δημοκρατικά στιγμιότυπα: πλούσιοι και φτωχοί μαζί. Αποκαλύπτουν μια πολύ ακριβή εικόνα της κοινωνίας. Η θαλάσσια αρχαιολογία μπορεί να αλλάξει όσα ξέρουμε. Ετοιμάζουμε επίσης μια νέα τηλεοπτική σειρά για τις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου – η Αθήνα θα είναι στον πρώτο κύκλο. Υπάρχει επιπλέον στα σκαριά ένα εγχείρημα για τον Απόλλωνα και την Αρτέμιδα. Θα περάσω πολύ καιρό στην Ελλάδα.
Θα ήθελα να πω και κάτι ακόμη: για τη σειρά ντοκιμαντέρ που αφορά τα Επτά Θαύματα και θα προβληθεί σύντομα στο Cosmote History συνεργαστήκαμε με τα στούντιο επαυξημένης πραγματικότητας του Snapchat στο Παρίσι, ώστε να συνδεθούμε με ένα νεότερο κοινό. Στο κάτω μέρος της οθόνης, σε κάθε επεισόδιο, θα υπάρχει ένα QR code. Το σκανάρεις και βλέπεις μια εκδοχή του Κολοσσού της Ρόδου ή των άλλων Θαυμάτων χάρη στο κινητό σου. Τα 3D μοντέλα είναι απολύτως συμβατά με τα νεότερα αρχαιολογικά δεδομένα. Είναι συναρπαστικό αυτό που συμβαίνει με τις νέες τεχνολογίες».
Τελευταία ερώτηση: Ποιο είναι το πιο πολύτιμο μάθημα που σας έχει διδάξει η ενασχόληση με την Ιστορία;
«Περιέργως, το να βλέπω με μεγάλη συμπάθεια την ανθρωπότητα. Παρότι κάνουμε τεράστια λάθη, είμαστε ένα ανθεκτικό και συνεργατικό είδος. Τα επιτεύγματα που μπορούμε να έχουμε όταν καταλήγουμε να συνεργαζόμαστε είναι το μεγάλο μάθημα. Είχαμε πολλές ευκαιρίες να αυτοκαταστραφούμε, αλλά κάθε φορά η σοφία και η συμπόνια μάς σταματούσαν. Η Ιστορία σού μαθαίνει να νοιάζεσαι για ανθρώπους που έζησαν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά και χιλιάδες χρόνια πριν. Και όμως νοιάζεσαι. Αυτό μπορεί να μας σώσει. Γύρισα πρόσφατα από μια διάσκεψη στο Οσλο για τη μνήμη, το παρελθόν και το μέλλον που θα διαμορφωθεί και χάρη στην AI. Ολοι έλεγαν: “Το πρόβλημα με την Τεχνητή Νοημοσύνη είναι πως δεν σκέφτεται ακόμα με συμπόνια, ενώ εμείς ναι”. Αρα, το πιο πολύτιμο μάθημα είναι η τεράστια σημασία της ενσυναίσθησης στην ανθρώπινη Ιστορία».
