Μια εργασία που δημοσιεύθηκε στις αρχές Αυγούστου στο επιστημονικό περιοδικό Conservation Letters,με την ομάδα του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Βιοποικιλότητας και Διαχείρισης Οικοσυστημάτων του Πανεπιστημίου του Αιγαίου να έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο μεταξύ των συγγραφέων του, θα πρέπει να ταράξει πολύ τα νερά. Από τη Βόρεια Θάλασσα μέχρι και τη Μεσόγειο. Ιδιαίτερα αυτήν!
Για ποιον λόγο; Διότι όπως αναφέρεται στον τίτλο του σχετικού δελτίου Τύπου, «Η ΕΕ αποτυγχάνει να επιτύχει καλή περιβαλλοντική κατάσταση στις θάλασσές της». Αυτή είναι προφανώς η άποψη των συγγραφέων της εργασίας. Η οποία δεν προέκυψε τυχαία. Προέκυψε από τα αποτελέσματα της έρευνάς τους, σύμφωνα με τα οποία διαπιστώθηκε:
- Κακή κατάσταση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας – οι περισσότερες ομάδες οργανισμών δεν βρίσκονται σε καλή περιβαλλοντική κατάσταση σε καμία ευρωπαϊκή θάλασσα.
- Εντονες πιέσεις και επιπτώσεις καταγράφηκαν σχεδόν παντού.
- Σημαντικά κενά γνώσης εμφανίστηκαν σε κάποιες περιοχές όπως στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση μέσα από την Οδηγία-Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική (ΟΠΘΣ 2008/56/ΕΚ) έχει ως στόχο την επίτευξη Καλής Περιβαλλοντικής Κατάστασης στις Ευρωπαϊκές Θάλασσες. Τι είναι όμως πίσω από αυτό το «σε καλή περιβαλλοντική κατάσταση»; Είναι η απαίτηση ένα οικοσύστημα να διατηρεί την οικολογική του λειτουργικότητα, να είναι παραγωγικό και η όποια ανθρώπινη εκμετάλλευση να γίνεται με τρόπο βιώσιμο.
Ηταν μια ελληνική πρωτοβουλία
«Εμείς προτείναμε την εργασία και τον τρόπο συνδυασμού των επιστημονικών δεδομένων, με στόχο να απαντηθεί το ερώτημα “τι γνωρίζουμε για την κατάσταση των ευρωπαϊκών θαλασσών;”. Για τον σκοπό αυτόν δημιουργήθηκαν δείκτες που ποσοτικοποιούν την κατάσταση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, των ανθρωπογενών πιέσεων και των επιπτώσεών τους. Τα αποτελέσματα αναδεικνύουν την υποβαθμισμένη κατάσταση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας στις ευρωπαϊκές θάλασσες» λέει στο ΒΗΜΑ-Science ο καθηγητής Θαλάσσιας Οικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου Στέλιος Κατσανεβάκης, ένας εκ των συγγραφέων της πολυσέλιδης αυτής εργασίας.
Η συγκεκριμένη μελέτη συνθέτει (πολύπλοκα) διαθέσιμα δεδομένα. Ηταν ό,τι πιο πρόσφατο διαθέσιμο. Σε κάποιες περιοχές πρόκειται για δεδομένα του 2022-2023, σε άλλες λίγο παλαιότερα. Είναι στοιχεία που με έναν πιο συγκροτημένο και ολιστικό τρόπο χαρακτηρίζουν την περιβαλλοντική κατάσταση των θαλασσών και για όλα τα κράτη-μέλη.
Μόνον που σε άλλες θάλασσες όπως στα βόρεια της Ευρώπης τα κράτη έχουν μια πολύ καλύτερη συνεννόηση και ανταλλάσσουν (αρκετά ακριβή) στοιχεία, ενώ εδώ στη Μεσόγειο, χωρισμένη σε 7 υπο-περιοχές, υπάρχει η (αρκετά άτολμη όπως τη χαρακτήρισε ο συνομιλητής μας) Σύμβαση της Βαρκελώνης από το 1978 (με τροποποίηση το 1995) από 22 κράτη που όμως δεν συνεννοούνται και πολύ επάνω σε αυτήν. Αρα και τα στοιχεία είναι λιγότερο ακριβή (έως και ανύπαρκτα για την Ανατολική Μεσόγειο).
Γενικά οι βόρειες θάλασσες εμφανίζονται σε λίγο καλύτερη κατάσταση από τη Μεσόγειο αλλά μόνο ως προς τις προσπάθειές τους για συλλογή δεδομένων. Η περιβαλλοντική τους κατάσταση είναι επίσης κακή(!). Γενικά οι ευρωπαϊκές θάλασσες βρίσκονται αρκετά πίσω από τον στόχο της ΕΕ για καλή περιβαλλοντική κατάσταση έως το 2030, χωρίς μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ περιφερειακών θαλασσών. Η κατάσταση στη θαλάσσια περιοχή γύρω από την Κύπρο είναι η ελαφρώς καλύτερη μεταξύ των κακών αλλά όλες οι ευρωπαϊκές θάλασσες είναι κάτω από τη βάση.
Μια θάλασσα από (και με) προβλήματα
Η συζήτηση δεν μπορoύσε να μην εστιάσει και στα δικά μας τοπικά προβλήματα που συνειδητοποιούμε κάθε μέρα και περισσότερο πως είναι ένα… τρένο με πολλά βαγόνια.
«Δεν είναι αρκετό να εστιάζονται η προσοχή μας και τα μέτρα που λαμβάνονται στα παράλια και στα μικρά βάθη. Στη θάλασσα δημιουργούνται πολύπλοκες εξαρτήσεις. Για παράδειγμα, οι εξάρσεις των μεδουσών έχουν σχέση και με την κατάσταση των πληθυσμών της θαλάσσιας χελώνας που είναι ο θηρευτής τους αλλά αυτή, τουλάχιστον για μέρος της ζωής της, είναι κάτοικος της ανοιχτής θάλασσας. Κάποιες μέδουσες επίσης είναι θερμόφιλα είδη, άρα όσο τα νερά λόγω της κλιματικής αλλαγής διατηρούνται πολύ ζεστά και για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα θα μας επισκέπτονται περισσότερο. Αυτό το καλοκαίρι στη Δυτική Γαλλία έκλεισαν εξαιτίας τους πολλές οργανωμένες παραλίες» μας είπε ο κ. Κατσανεβάκης.
Κατά τον συνομιλητή μας «τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν θα πρέπει να είναι αυστηρότερα και με επιστημονική βάση. Στις περιοχές Natura να μην επιτρέπεται η αλιεία με καταστρεπτικά εργαλεία – όπως η μηχανότρατα – και να επιτευχθεί άμεσα ο ευρωπαϊκός στόχος για αυστηρή προστασία με πλήρη απαγόρευση της αλιείας του 10% των θαλασσών. Ούτε μπορεί να γίνει κάτι άλλο από το να αφήνεται μια θαλάσσια περιοχή ήσυχη για να αναγεννιέται. Ούτε στέκει να πας να ρίξεις γόνο για να προκύψουν… περισσότερα ψάρια. Αυτό που θα πάρεις θα έχει περιορισμένη γενετική ποικιλότητα και θα δίνει ελαττωματικούς οργανισμούς».
Ούτε είναι αποτελεσματικό να δημιουργούμε αποσπασματικά οικολογικά αποδεκτές περιοχές. Στο Αιγαίο πρέπει να μελετηθούν πρώτα όλα όσα υπάρχουν, και στη συνέχεια να μπουν στόχοι, συνεκτιμώντας και την ανθρώπινη δραστηριότητα (χωρίς να της δίδεται κατ’ ανάγκη προτεραιότητα). Αλλωστε όλα τα αλιευτικά εργαλεία έχουν επιπτώσεις και θα πρέπει να υπάρξει μια ισορροπία μεταξύ της εκμετάλλευσης των αλιευτικών πόρων και της ανάγκης προστασίας του οικοσυστήματος. Τέτοιου είδους μελέτες είναι απαραίτητες για την αξιολόγηση της κατάστασης των αποθεμάτων. Για παράδειγμα, ο κ. Κατσανεβάκης φέρνει τη μελέτη που έχει γίνει για το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ιονίου, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε δημόσια διαβούλευση. Διότι εκεί έχουν προταθεί σημαντικοί περιορισμοί. Καθολική απαγόρευση της μηχανότρατας, εκτεταμένες περιοχές απαγόρευσης κάθε μορφής αλιείας και περιορισμοί στην ταχύτητα κίνησης των σκαφών για την προστασία των φαλαινών.
Οπως φαίνεται, οι «γιατροί» έχουν περιγράψει τη θεραπεία, ο ασθενής όμως θα την εφαρμόσει;
Με στοιχεία από τη θεωρία των γράφων
Ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η αλιεία, οι εξορύξεις, η ναυτιλία, οι υδατοκαλλιέργειες, η αναψυχή και ο τουρισμός, μεταφράζονται σε πιέσεις που ασκούνται στη θαλάσσια βιοποικιλότητα, μαζί με άλλες ανθρωπογενείς πιέσεις, όπως η κλιματική αλλαγή και τα εισβολικά ξενικά είδη. Αυτές οι πιέσεις πολλές φορές δρουν συνεργιστικά, δηλαδή η πραγματική σωρευτική πίεση είναι μεγαλύτερη από το άθροισμα των μεμονωμένων πιέσεων (!).
Στη διάρκεια της συζήτησής μας με τον κ. Κατσανεβάκη έγινε λόγος και για ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, τη λεγόμενη «οικολογική συνδεσιμότητα». Περιγράφει τον βαθμό στον οποίο το χερσαίο ή το θαλασσινό τοπίο επηρεάζει τη μετακίνηση των ειδών, διαμορφώνοντας τα μοτίβα κινήσεών τους και συνεπώς την ικανότητά τους να κινούνται στο τοπίο για να καλύψουν τις βιολογικές τους ανάγκες. Για όποιον έχει ενδοιασμούς και απορρίπτει τις δυσμενείς διαπιστώσεις για τις θάλασσες ως απλή «φιλολογία» και οικολογικές φαντασιώσεις, μελέτες όπως αυτή του Πανεπιστημίου Αιγαίου υποστηρίζονται πλέον από συγκροτημένα μαθηματικά εργαλεία, σύνθετους αλγορίθμους προτεραιοποίησης περιοχών προς προστασία, σύνθετους ποσοτικούς δείκτες και γράφους.
Χρησιμοποιούνται δηλαδή για το θαλάσσιο περιβάλλον στοιχεία και από τη μαθηματικά θεμελιωμένη θεωρία των γράφων και των κυκλωμάτων. Ενας γράφος αποτελείται από κόμβους που συνδέονται μεταξύ τους με ακμές. Στην περίπτωση της μελέτης των θαλασσίων οικοσυστημάτων, στους κόμβους μπαίνουν τα ενδιαιτήματα διαφόρων ειδών και περιοχών, ενώ οι ακμές δείχνουν τις διασυνδέσεις τους. Και οι αριθμοί είναι αμείλικτοι… (Οι ενδιαφερόμενοι θα μπορούσαν να βρουν περισσότερες πληροφορίες για το θέμα στη διδακτορική διατριβή «Εφαρμογές της θεωρίας κυκλωμάτων και της θεωρίας των γράφων για τη μελέτη της οικολογικής συνδεσιμότητας σε δυναμικά μεταβαλλόμενα τοπία», Π. Πέτσας, 2023.)
