«Ο καλός θεός της ζωγραφικής»
Ο χρόνος τον οποίο αισίως διανύουμε οριοθετεί την επέτειο των 100 χρόνων από τον θάνατο του τολμηρού πρωτοπόρου και κυρίαρχου ανανεωτή της τέχνης των νεότερων χρόνων Paul Cézanne. Ως εκ τούτου σηματοδοτεί μια σειρά επετειακών εκδηλώσεων που θα εξελίσσονται καθ’ όλη τη διάρκεια «του έτους Cézanne», όπως χαρακτηρίζεται, με κορυφαίες δύο μεγάλες εκθέσεις: η πρώτη στο Παρισινό Orsay που μόλις ξεκίνησε και η δεύτερη στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον, η οποία θα αρχίσει στις αρχές Μαΐου για να μεταφερθεί στη συνέχεια από τα τέλη Σεπτεμβρίου και έπειτα στο μουσείο Granet της Προβηγκίας, γενέτειρα του ανθρώπου που υποκίνησε τη μεγαλύτερη επανάσταση στα οπτικά μας ήθη.
Προσωπικό σύμπαν
Μας είναι δεδομένη η ιστορική διαπίστωση ότι η τέχνη υπήρξε ανέκαθεν πρωτοποριακή για την εποχή της. Γιατί ως ακατάσχετη εκφραστική δύναμη της ψυχής έχει την άνεση της επινόησης τρόπων γραφής και επικοινωνίας. Αυτό όμως που ο Σεζάν τόλμησε ήταν πραγματική επανάσταση που άνοιγε νέους ορίζοντες και προοπτικές για την εποχή του και τον αιώνα που ακολούθησε. Με τόλμη και αποφασιστικότητα θα επιφέρει στην τέχνη ριζικές αλλαγές και αισθητικές ανακατατάξεις που κλόνισαν τα θεμέλια μακραίωνων θεσμών ανα-εννοιολογώντας με τον τρόπο αυτό τη μακρά περί «ωραίου» αντίληψη της Δύσης. Αποδομώντας και αναδομώντας τη σύνθεση με δικά του κριτήρια, σύμφωνα με τη γεωμετρική τάξη, ανήγαγε τον μορφικό πλούτο της φύσης σε απλά γεωμετρικά σχήματα αναδεικνυόμενος με τον τρόπο αυτό εφευρέτης ενός δικού του εικονογραφικού σύμπαντος το οποίο άνοιγε τον δρόμο προς τη μεγάλη περιπέτεια του Μοντερνισμού. Ακούσια ή με επίγνωση, έγινε ο συντάκτης μιας άλλης, νέας γλώσσας στην τέχνη: αυτής του κυβισμού, τις αρχές του οποίου θα καθορίσουν δύο μόνο χρόνια μετά τον θάνατό του οι δύο εμβληματικές μορφές της πρωτοπορίας, ο Picasso και ο Braque.
Κατακλείδα και προοίμιο
Ο Σεζάν υπήρξε για την εποχή του κατακλείδα και προοίμιο ταυτόχρονα. Εκλεισε ένα κεφάλαιο και άνοιξε ένα άλλο για την ιστορία των τεχνών. Εγινε ο επινοητής μιας άλλης ματιάς στα πράγματα. Αποψιλώνοντας την εικαστική γραφή από ό,τι το περιττό και ανούσιο, επανέκτησε στη ζωγραφική του τη χαμένη παιδική αθωότητα της ματιάς. Εκτός από τις αισθητικές ανακατατάξεις, απελευθερώνοντας το ζωγραφικό αντικείμενο από τα δεσμευτικά περιγραμματικά του όρια εντός των οποίων επί αιώνες ήταν δέσμιο, διαφοροποιούσε και τον ως τότε ζωγραφικό του ρόλο. H ζωγραφική του εξελίχθηκε εκτός καθιερωμένων συμβατικών σχημάτων. Εξω από πειθαρχημένα πρότυπα. Αν του χρειάστηκαν 50 χρόνια για να αναδείξει σε σημεία αναφοράς τις νεοφανείς εκφραστικές του προτάσεις είναι γιατί η αντίσταση στην «εικονοκλασία» υπήρξε σθεναρά και εκφράστηκε, σε κλίμα γενικότερης αδιαφορίας, με σχόλια άρνησης, απαξίωσης, περιφρόνησης μέχρι και χλευασμού.
Με διορατικότητα, οξυδέρκεια, διεισδυτικότητα και με την τόλμη των προτάσεών του κλόνισε τα θεμέλια της παράδοσης, ανατρέποντας κυρίαρχες και επί αιώνες δεσπόζουσες αξιωματικές περί χρόνου και χώρου ιδέες στην τέχνη της Δύσης. Με τις προτάσεις του διέσεισε πάγιες και σταθερές αρχές που οχύρωναν το έργο τέχνης με αναφορές οι οποίες έχαναν πλέον τους ιστορικούς τους δεσμούς και τα ερείσματά τους. Με τον Σεζάν τελείωναν οι ήσυχες ημέρες της αδιατάρακτης αισθητικής νωχελικότητας του ωραίου. H τέχνη εγκαταλείποντας τη στατικότητα του ωραίου, που δεν αποτελούσε παρά θωπεία στο μάτι, εκ των συγκυριών αγόμενη ήταν αναγκασμένη να συνεκφραστεί με ιδέες, σκέψεις και στοχασμούς.
H ζωγραφική για τον Σεζάν ήταν ένα «ιερατικό λειτούργημα», όπως το χαρακτήριζε, που είχε ανάγκη από άμεμπτους λειτουργούς ώστε να την υπηρετούν με πίστη, πιστότητα, αφοσίωση και αποφασιστικότητα. Γιος ενός επιτυχημένου τραπεζίτη της Προβηγκίας, αποσκίρτησε από τις νομικές του σπουδές και αθετώντας τις πατρικές υποδείξεις να ακολουθήσει το δικό του επάγγελμα, ακολούθησε την ασίγαστη φωνή που τον καλούσε να γίνει ζωγράφος. Με την τέχνη αυτή ταυτίστηκε στο απόλυτο και η ζωή του δεν ήταν παρά μια «ηρωική» αναζήτηση της απόλυτης, επίσης, εκφραστικής της α-λήθειας. Μόνος και ενάντια στο ρεύμα, μέσα στην στοχαστική σιωπή και την οδύνη της, εκεί δηλαδή που πρέπει να γεννιέται το έργο τέχνης, μακριά από τους γοητευτικούς θορύβους των εφήμερων καλλιτεχνικών έξεων και συνηθειών, αναδείχθηκε συντάκτης μιας δικής του εικαστικής γραφής, έμψυχης και σθεναράς, η οποία υπερβαίνοντας την όποια εικονογραφική επίφαση, ανεξάρτητα από το αισθητικό αποτέλεσμα, φροντίδα της ήταν να επενδύει με νέους συντακτικούς κώδικες αισθήματα και συγκινήσεις.
Στα ίχνη των «πατέρων» του: Danmier, Corot, Courbet και ιδιαίτερα του Delacroix για τον οποίο έλεγε ότι «όλοι έχουμε κάτι από αυτόν», μέσα από αλλεπάλληλους πειραματισμούς και προβληματισμούς θα φτάσει σε μια ιδιαίτερη γραφή των καθαρών χρωματικών και μορφοπλαστικών τόνων που άνοιγε τον δρόμο προς τα μεγάλα ρεύματα των αρχών του αιώνα που πέρασε.
Ο Monet τον χαρακτήρισε «μεγαλύτερο ζωγράφο της εποχής του». Ο Picasso τον θεωρούσε πατέρα όλων, ο Klee ως τον κατ’ εξοχήν δάσκαλο, o Matisse ως τον καλό Θεό της ζωγραφικής, ο Kandinsky ως τον καλλιτέχνη που ξανάδωσε ψυχή στη ζωγραφική. Ο Maurice Denis τον θεωρούσε «πρόσωπο μυθικό» λέγοντας ότι ήταν «το θέμα συζητήσεων σε όλα τα εργαστήρια».
Από τα πρώιμα νεανικά του έργα (1860-1872), τους ιμπρεσιονιστικούς πειραματισμούς, στους οποίους υπέκυψε με την παρακίνηση του Pissaro και του παιδικού του φίλου Zola (1872-1877), τη ζωγραφική της υπαίθρου με τα φωτεινά χρώματα (1878-1889), τα έργα που οδηγούν προς την αναγνώριση (1890- 1900), τα τελευταία μεγαλειώδη έργα (1900-1906) των δύο θεματικών ενοτήτων: του «Ορους της Αγίας Βικτωρίας» και των μνημειωδών παραλλαγών των «Μεγάλων Λουομένων», το έργο του στο σύνολό του αποτελεί κεφάλαιο αναφορών του συνόλου των επιγόνων του.
Από την πρώτη ατομική του έκθεση (1895), σε ηλικία 56 ετών, που έγινε σε κλίμα γενικής αδιαφορίας και σιωπηλής ανοχής, έχουν πραγματοποιηθεί ως γνωστόν εντυπωσιακά σε μέγεθος και ποιότητα θεματικά ή αναδρομικά αφιερώματα, με κορυφαίο την αναδρομική που έγινε πριν από 10 χρόνια στο Παρίσι. Κάθε φορά μας βοηθούν να δούμε με άλλο μάτι ένα έργο που αποτέλεσε την προπαιδευτική αρχή της νεότερης εικονογραφίας.
Νέοι ορίζοντες προσέγγισης
Οι επετειακές εκδηλώσεις αυτής της χρονιάς θα μας δώσουν εκ νέου την ευκαιρία να ξαναδούμε αυτό το έργο με την απόσταση του ενός αιώνα που μας χωρίζει από τον θάνατο του πατέρα του Μοντερνισμού. Θα μας βοηθήσουν να επανενεργοποιήσουμε την παιδική άσκηση του βλέμματος. Με την ωριμότητα της ματιάς να διαπιστώσουμε πώς διαχέεται σήμερα αυτή η ζωτική πνοή της δημιουργίας. Πώς αξιοποιείται και πώς ενσωματώνεται από τους συγχρόνους, πολλοί εκ των οποίων ασθμαίνοντας αναζητούν πρότυπα και αναφορές εκεί που δεν υπάρχουν. H κατά Σεζάν αισθητική αντίληψη έχει ως άξονα το απλό, το ανεπιτήδευτο, το εναργές και το νηφάλιο. Ο Σεζάν είδε απλά, γι’ αυτό και καθαρά. Με την καθαρότητα της παιδικής ματιάς. Γι’ αυτό έφτασε βαθιά και άγγιξε τους μύχιους παλμούς της καρδιάς και την παρέσυρε μεθεκτικά και δυναμικά στη συμπρακτική διεργασία.
Σε μια περίοδο άκρατης και αλόγιστης εικονορρυπαντικής έξαρσης και όχι μόνο διαφημιστικής, ο Σεζάν μας δίνει την ευκαιρία να αισθανθούμε ξανά το δέος και το ρίγος που προκαλεί η υψηλή τέχνη. H γνήσια, η αυθεντική. Βοηθάει τους νεότερους να ξαναδούν με τη φρεσκάδα της ματιάς του διορατικού πρωτοπόρου. Να ανοίξουν νέους ορίζοντες ερμηνευτικής προσέγγισης. Να ενθαρρυνθούν από τη σταθερότητα των επιλογών του. Πως αυτός ο μονίμως αμφισβητούμενος από το άφιλο ομοτεχνειακό κατεστημένο δεν αμφέβαλλε ούτε στιγμή για την ορθότητα αλλά κυρίως για την αναγκαιότητα του αφαιρετικού του διαβήματος. Οπως και να ‘χει, η επέτειος αυτή για όλους μας, μικρούς και μεγάλους, καλλιτέχνες μελετητές ή εραστές της τέχνης, ειδικούς και μη, θα προσφέρει οάσεις. Θα είναι ένα κολλύριο απορρύπανσης για το μάτι που από τη φύση του εναγωνίως αναζητεί σήμερα την «απενοχοποίησή» του από ό,τι η αλαζονική νεωτερική τυπολογία καταλόγισε στο πρώτο βλέμμα, που δεν είναι άλλο από την πρώτη σεζανική συγκίνηση.
H μετανεωτερική διαλλακτικότητα και η «εκλογικευμένη» στάση συγκερασμού του Μεταμοντερνισμού προσφέρουν την άνεση τής προς τα πίσω στροφής χωρίς ο καλλιτέχνης να είναι αναγκασμένος να αυτοαπολογηθεί γιατί εκ των πραγμάτων έχει αχθεί στην αυτογνωσία, συνειδητοποιώντας ότι η πορεία του προς τη δημιουργία δεν μπορεί παρά να είναι ατομική και όχι συλλογική. Και κάτι ακόμη, ότι το καινούργιο μπορεί να έχει τη δική του παράδοση και το σύγχρονο να είναι συνάμα και κλασικό.
Το ζωογόνο πνεύμα του Σεζάν, πνοή ενστίκτου και οίστρου της ψυχής και του νου, 100 χρόνια μετά δεν έχει χάσει τίποτε από την αρχική του αύρα. Συνεχίζει να ανοίγει προοπτικές απόδρασης από τις ευκολίες. Τίποτε, καμία καλλιτεχνική δημιουργία δεν αναδεικνύεται ερήμην αλλά με τη ζωή και τις προεκτάσεις της στο καθημερινό γίγνεσθαι και πράττειν. Το έργο τέχνης για να έχει λόγο ουσίας πρέπει να εκκολάπτεται μέσα στο ίδιο αθόρυβο πνεύμα γνησιότητας και ειλικρίνειας με εκείνο της ιστορικής πρωτοπορίας. Με λάθη, αμφιβολίες, απογοητεύσεις, αλλά και με την ίδια αποφασιστικότητα και εμμονή του Σεζάν.
Ο κ. Κυριάκος Κουτσομάλλης είναι δρ ιστορικός και ιστορικός της Τέχνης και διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή.
