Περπατώντας το βράδυ στους δρόμους της πόλης σπάνια βλέπει κανείς αστέρια στον ουρανό. Από τη μία, το νέφος, το οποίο σκεπάζει πια όλες τις μεγάλες πόλεις, μειώνει το φως των αστεριών. Από την άλλη, η φωτορύπανση, δηλαδή η αντανάκλαση των φώτων της πόλης από τη σκόνη που αιωρείται στον αέρα, δίνει στον νυχτερινό ουρανό ένα γκριζοκίτρινο χρώμα που «καλύπτει» το φως των αστεριών. Ετσι για τους περισσότερους από εμάς αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη όταν, πηγαίνοντας για διακοπές, σηκώνουμε τα μάτια μας το βράδυ και αντικρίζουμε έναν ουρανό σαν μαύρο βελούδο με τα χιλιάδες μικρά και μεγάλα αστέρια να λαμπυρίζουν σαν διαμαντάκια καρφωμένα επάνω του. Σίγουρα έχουμε ακούσει τα ονόματα πολλών αστερισμών, αστεριών και πλανητών, όπως Σκορπιός, Πολικός Αστέρας ή Αφροδίτη. Πού να βρίσκονται άραγε στον ουρανό; Τούτη την εποχή, που έχουμε ελεύθερο χρόνο και ανέφελους ουρανούς, είναι ευκαιρία να ασχοληθούμε λίγο με την ουρανογραφία, δηλαδή με την αναγνώριση των διάφορων ουράνιων σωμάτων στον νυχτερινό ουρανό.
* Ο Αρης, ο Αντάρης και ο Τοξότης
Κάθε εποχή δεν φαίνονται τα ίδια αστέρια το βράδυ στον ουρανό επειδή, λόγω της περιφοράς της Γης γύρω από τον Ηλιο, η θέση απ’ όπου παρατηρούμε το στερέωμα αλλάζει. Ποια αστέρια άραγε φαίνονται αυτή την εποχή; Η απάντηση εξαρτάται από το ποια ώρα μπορούμε να κοιτάξουμε τον ουρανό. Ας υποθέσουμε ότι ανήκετε σ’ εκείνους που πάνε για ύπνο νωρίς. Σε αυτή την περίπτωση σας ταιριάζει να παρατηρήσετε τον βραδινό ουρανό, λίγο μετά το σούρουπο. Περιμένετε ώσπου να νυχτώσει, γύρω στις 9.30-10 το βράδυ, και γυρίστε το βλέμμα σας στην ακριβώς αντίθετη διεύθυνση από εκείνη όπου μόλις έδυσε ο Ηλιος. Πάνω από τον ορίζοντα είναι αδύνατο να μην παρατηρήσετε πέντε αστέρια στις κορυφές ενός τεράστιου ανάποδου Μ, που γέρνει προς τα αριστερά: είναι ο αστερισμός της Κασσιόπης. Λίγο αριστερά και επάνω από την Κασσιόπη ξεχωρίζει ένα απομονωμένο και λιγότερο λαμπρό αστέρι: είναι ο περίφημος Πολικός Αστέρας, που δείχνει την κατεύθυνση του Βορρά. Αριστερά από τον Πολικό Αστέρα ξεχωρίζουν με τη λάμψη τους τα επτά κύρια αστέρια του αστερισμού της Μεγάλης Αρκτου, που διαγράφουν το σχήμα μιας τεράστιας σπάτουλας. Μια αναπαράσταση της θέας προς Βορρά δίνεται στο σχήμα Βορράς – βράδυ.
Γυρίζοντας τώρα το κεφάλι σας στην αντίθετη κατεύθυνση από τον Πολικό Αστέρα, κοιτάζετε κατευθείαν προς τον Νότο (σχήμα Νότος – βράδυ). Ακριβώς επάνω από τον ορίζοντα θα τραβήξει την προσοχή σας ένα πολύ φωτεινό ουράνιο σώμα με έντονο πορτοκαλί χρώμα: είναι ο πλανήτης Αρης. Είναι εύκολο να τον ξεχωρίσει κανείς ανάμεσα στα αστέρια, επειδή, όπως όλοι οι πλανήτες, δεν τρεμοσβήνει όπως αυτά. Ακριβώς στα δεξιά του υπάρχει ένα αστέρι με παρόμοιο χρώμα αλλά λιγότερο λαμπρό: είναι ο Αντάρης, η καρδιά του αστερισμού του Σκορπιού. Οι αρχαίοι Ελληνες του έδωσαν αυτό το όνομα επειδή, ακριβώς λόγω του χρώματός του, πολλές φορές τον περνούσαν για τον πλανήτη Αρη (Αντάρης = Αντι-Αρης). Τα αστέρια αριστερά από τον Αρη ανήκουν στον αστερισμό του Τοξότη και αυτά δεξιά από τον Αντάρη στον αστερισμό του Ζυγού.
Αν τώρα σας αρέσει το ξενύχτι, μπορείτε να διασκεδάσετε όσο και όπου θέλετε και να ασχοληθείτε ξανά με τον ουρανό στις 4 το πρωί, λίγο πριν από το ξημέρωμα. Αν κοιτάξετε προς την κατεύθυνση όπου το βράδυ είχατε δει τον Πολικό Αστέρα, θα διαπιστώσετε ότι δεν έχει μετακινηθεί καθόλου, μια και βρίσκεται σχεδόν επάνω στον βόρειο πόλο του ουρανού. Η Μεγάλη Αρκτος όμως βρίσκεται τώρα ακριβώς κάτω από τον Πολικό Αστέρα, ενώ η Κασσιόπη έχει ανέβει ψηλά στον ουρανό (σχήμα Βορράς – αυγή). Είναι μια πολύ καλή ευκαιρία να διαπιστώσετε ότι ο ουρανός περιστρέφεται αριστερόστροφα γύρω από τον Πολικό Αστέρα, φαινόμενο που φυσικά οφείλεται στο ότι η Γη γυρίζει κατά την αντίθετη φορά.
* Τι είχε εντυπωσιάσει τους προγόνους μας
Το πραγματικά ενδιαφέρον όμως θέαμα αυτή την ώρα βρίσκεται προς την Ανατολή, 90 μοίρες δεξιά από τον Πολικό Αστέρα (σχήμα Ανατολή – αυγή). Ακριβώς επάνω από τον ορίζοντα θα δείτε δύο πολύ λαμπρά λευκά ουράνια σώματα που δεν τρεμοσβήνουν, και άρα είναι πλανήτες: πρόκειται για τον Δία (επάνω) και την Αφροδίτη (κάτω). Ειδικά η Αφροδίτη, επειδή αυτή την εποχή φαίνεται λίγο πριν από το ξημέρωμα, ονομάζεται από τον λαό μας Αυγερινός. Και οι δύο πλανήτες βρίσκονται στην περιοχή του αστερισμού των Διδύμων. Δεξιά τους φαίνονται δύο λαμπρά αστέρια: είναι ο Μπετελγκέζ και ο Ρίγκελ, στον αστερισμό του Ωρίωνα.
Αν παρατηρείτε σήμερα, Κυριακή 12 Αυγούστου, ακριβώς επάνω από τους Μπετελγκέζ και Ρίγκελ θα βρίσκεται το φεγγάρι στο τελευταίο του τέταρτο, που μάλλον θα σκεπάζει τα γύρω αστέρια με τη μαργαριτένια λάμψη του. Αν όμως κοιτάξετε μερικές ημέρες αργότερα, όταν ο ουρανός θα είναι πιο σκοτεινός, θα μπορέσετε να δείτε ακόμη τρία ενδιαφέροντα αντικείμενα. Το πρώτο είναι ο πλανήτης Κρόνος, που βρίσκεται αυτή την εποχή ακριβώς επάνω από τον Μπετελγκέζ. Το δεύτερο είναι μια γαλακτόχρωμη ζώνη, κάθετη στον ορίζοντα, που διέρχεται από το ζευγάρι Δία – Αφροδίτης. Το φως της ζώνης αυτής προέρχεται από τα 100 δισεκατομμύρια αστέρια που αποτελούν, μαζί με τον Ηλιο, τον γαλαξία μας και είναι πολύ απομακρυσμένα για να τα διακρίνουμε ξεχωριστά. Το τρίτο είναι μια μικρή ομάδα από έξι γαλαζωπά αστεράκια, σαν διαμαντένια καρφίτσα σε μαύρο φόντο, ακριβώς στην προέκταση της νοητής γραμμής που ξεκινάει από τον Μπετελγκέζ και περνάει από τον Κρόνο. Αυτή η ομάδα, την οποία οι αστρονόμοι ονομάζουν, όπως και οι αρχαίοι Ελληνες, Πλειάδες, είναι η περίφημη Πούλια. Ετσι θα μπορείτε να λέτε ότι είδατε μαζί τα δύο ουράνια σώματα που έκαναν τη μεγαλύτερη εντύπωση στους νεοέλληνες προγόνους μας, όταν ξεκινούσαν χαράματα, προτού καλά καλά ξημερώσει, για τις αγροτικές εργασίες τους: τον Αυγερινό και την Πούλια.
Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
