Η αυστηροποίηση των περιορισμών στις εξαγωγές σπάνιων γαιών από την πλευρά της Κίνας, που ανακοινώθηκε αυτόν τον μήνα και αιφνιδίασε τον Λευκό Οίκο, είναι η πιο πρόσφατη υπενθύμιση ότι ο έλεγχος ενός τομέα ζωτικής σημασίας για την παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε κινεζικά χέρια.
Η κυριαρχία της Κίνας όμως χρειάστηκε δεκαετίες για να οικοδομηθεί. Από τη δεκαετία του 1990, χρησιμοποίησε επιθετικές τακτικές για να αποκτήσει και να διατηρήσει τον πλήρη έλεγχο επί των σπάνιων γαιών – ορυκτά απαραίτητα για την παραγωγή των μαγνητών που χρησιμοποιούνται σε αυτοκίνητα, ανεμογεννήτριες, μαχητικά αεροσκάφη και άλλα προϊόντα.
Το Πεκίνο παρείχε χρηματοδοτική στήριξη στις μεγαλύτερες κινεζικές εταιρείες, τις ενθάρρυνε να αγοράζουν περιουσιακά στοιχεία σπάνιων γαιών στο εξωτερικό και πέρασε νόμους που απαγόρευαν σε ξένες επιχειρήσεις να αποκτούν ορυχεία σπάνιων γαιών στην Κίνα. Τελικά, ενοποίησε την εγχώρια βιομηχανία των γαιών, συγκεντρώνοντας εκατοντάδες μικρές επιχειρήσεις σε λίγες γιγάντιες εταιρείες. Ετσι απέκτησε δυνατότητα μεγαλύτερης μόχλευσης των τιμών.
Μεθοδική προσέγγιση
Οταν οι Ηνωμένες Πολιτείες προσπάθησαν πριν από λίγα χρόνια να αναστήσουν τη δική τους βιομηχανία σπάνιων γαιών, η Κίνα αύξησε απότομα την προσφορά, πλημμυρίζοντας την αγορά και οδηγώντας τους δυτικούς παραγωγούς σε κατάρρευση.
Η μεθοδική προσέγγιση του Πεκίνου για να κυριαρχήσει στον κλάδο – η Κίνα καλύπτει πλέον περίπου το 90% της παγκόσμιας παραγωγής επεξεργασμένων σπάνιων γαιών – δείχνει την ικανότητα της ασιατικής χώρας να χρησιμοποιεί τον κρατικό έλεγχο της οικονομίας για την επίτευξη στόχων όπου συχνά αποτυγχάνουν οι ΗΠΑ, καθώς εκεί η χάραξη πολιτικής είναι πιο ρευστή.
Νωρίτερα αυτόν τον μήνα, το Πεκίνο ανακοίνωσε ότι θα απαιτεί από τις εταιρίες που κατασκευάζουν μαγνήτες στο εξωτερικό χρησιμοποιώντας κινεζικά υλικά σπάνιων γαιών να ζητούν άδεια από την κινεζική κυβέρνηση για τις εξαγωγές τους. Ο πρόεδρος Τραμπ απάντησε απειλώντας με επιπλέον δασμούς 100% στα κινεζικά προϊόντα – αν και αργότερα παραδέχθηκε ότι ένα τέτοιο μέτρο δεν θα ήταν βιώσιμο.
Το επεισόδιο αυτό έρχεται σε συνέχεια μιας προηγούμενης σύγκρουσης τον Απρίλιο, όταν το Πεκίνο διέκοψε τις προμήθειες σπάνιων γαιών προς αμερικανικές εταιρείες, αναγκάζοντας ορισμένα εργοστάσια αυτοκινήτων στις ΗΠΑ να κλείσουν προσωρινά.
Η στρατηγική
Μέχρι το 1991, οι ΗΠΑ ήταν ο κορυφαίος προμηθευτής σπάνιων γαιών παγκοσμίως, χάρη στο μεγάλο ορυχείο Mountain Pass στην Καλιφόρνια. Ομως η Κίνα διέθετε επίσης πλούσια αποθέματα σπάνιων γαιών και η μακροπρόθεσμη στρατηγική της γινόταν σαφής.
«Η Μέση Ανατολή έχει πετρέλαιο, η Κίνα έχει σπάνιες γαίες» είχε δηλώσει χαρακτηριστικά ο κινέζος ηγέτης Ντενγκ Σιαοπίνγκ, σύμφωνα με τα κρατικά μέσα ενημέρωσης της χώρας.
Ο Αμερικανός Μίτσελ Πρέσνικ, που την εποχή εκείνη εμπορευόταν ουράνιο, θυμάται ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1990 είχε προτείνει σε μια μεγάλη κινεζική κρατική εμπορική εταιρεία να συνεργαστούν ώστε να επενδύσει στις σπάνιες γαίες. Οπως λέει, του απάντησαν ότι κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ δύσκολο.
Το 1991, η Κίνα ψήφισε έναν νόμο που χαρακτήριζε τις σπάνιες γαίες «στρατηγικό [πόρο]» και απαγόρευε σε ξένες μεταλλευτικές εταιρείες να συνεργάζονται με εγχώριες για την εξόρυξη κάποιων συγκεκριμένων κοιτασμάτων. Το κράτος απαγόρευε ακόμη και την επίσκεψη ξένων σε ορισμένα ορυχεία χωρίς ειδική άδεια, ενώ χρησιμοποίησε φορολογικά κίνητρα για τις εξαγωγές, προκειμένου να αυξήσει την εγχώρια παραγωγή. Η Κίνα συνειδητοποίησε ότι αν ήθελε να κυριαρχήσει πραγματικά σε αυτόν τον τομέα, έπρεπε να προχωρήσει ψηλότερα στην αλυσίδα αξίας των σπάνιων γαιών. Αντί να μείνει μόνο στην εξόρυξη, το Πεκίνο έπρεπε να επενδύσει στην επεξεργασία του μεταλλεύματος για την κατασκευή μαγνητών – μια εξειδικευμένη τεχνογνωσία που τότε υπήρχε μόνο στη Δύση.
Αγορές στις ΗΠΑ
Το 1995, κινεζικές κρατικές εταιρείες εξασφάλισαν την έγκριση των ΗΠΑ για να αγοράσουν τη Magnequench, την επιχείρηση σπάνιων γαιών και μαγνητών που είχε ιδρύσει η General Motors. Τα επόμενα χρόνια, οι νέοι ιδιοκτήτες έκλεισαν όλα τα εργοστάσια στις ΗΠΑ και μετέφεραν τον εξοπλισμό στην Κίνα. Προσφέρθηκαν επαγγελματικές ευκαιρίες σε κορυφαίους αμερικανούς μηχανικούς, οι οποίοι προσκλήθηκαν να μεταβούν εκεί και να στήσουν νέα εργοστάσια.
Ο Μίτσελ Σπένσερ, πρώην μηχανικός της Magnequench, λέει ότι συμφώνησε να στήσει ένα εργοστάσιο στην κινεζική πόλη Τιαντζίν, το οποίο θα ήταν αδελφό εργοστάσιο με το εργοστάσιο που υπήρχε στην περιοχή του, στην Ιντιάνα. Απόρησε όταν έλαβε ένα τηλεφώνημα που του ζητούσε να διπλασιάσει την παραγωγική ικανότητα του εργοστασίου που θα στηνόταν στην Τιαντζίν.
Λίγο καιρό αφότου επέστρεψε στο σπίτι του έμαθε ότι το εργοστάσιο στην Ιντιάνα έκλεινε.
Στα μέσα της δεκαετίας του 2000, η βιομηχανία σπάνιων γαιών των ΗΠΑ είχε πλέον σχεδόν εξαφανιστεί. Η Κίνα παρήγαγε περίπου το 97% των σπάνιων γαιών όλου του κόσμου, αποκτώντας ουσιαστικά το παγκόσμιο μονοπώλιο.
Το Σχέδιο Phoenix
Από το 2005 και μετά, η κινεζική κυβέρνηση έσφιξε τα λουριά, επιβάλλοντας φόρους στις εξαγωγές σπάνιων γαιών, το οποίο αύξησε το κόστος για τους παραγωγούς μαγνητών στη Δύση. Χωρίς πρακτικά καθόλου ορυχεία σπάνιων γαιών εκτός Κίνας πλέον, πολλοί δυτικοί κατασκευαστές εξαρτημάτων κινητήρων και άλλες εταιρείες που εξαρτώνταν σε μεγάλο βαθμό από τις σπάνιες γαίες επέλεξαν να μεταφέρουν τα εργοστάσιά τους από τη Δύση στην Κίνα, ώστε να έχουν πρόσβαση σε φθηνότερες πρώτες ύλες.
Η παραγωγή στη Δύση ήταν πλέον τόσο περιορισμένη, ώστε μια αμερικανική εταιρεία, η Molycorp, προσπάθησε να ξανανοίξει το ορυχείο Mountain Pass και να φτιάχνει τους δικούς της μαγνήτες. Ονόμασε το σχέδιο αυτό «Project Phoenix», αλλά δεν έμελλε να πετύχει.
Το 2012, η κυβέρνηση Ομπάμα, μαζί με την ΕΕ και την Ιαπωνία, κατήγγειλαν επισήμως την Κίνα στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου για αθέμιτους περιορισμούς στις εξαγωγές σπάνιων γαιών. Η Κίνα απάντησε ότι οι περιορισμοί που είχε επιβάλει είχαν σκοπό να κρατήσουν την εξόρυξη σε βιώσιμα επίπεδα και να προστατεύσουν το περιβάλλον.
Η Molycorp χρεοκόπησε καθώς οι τιμές των σπάνιων γαιών στις Ηνωμένες Πολιτείες κατέρρευσαν. Για δεύτερη φορά μέσα σε δέκα χρόνια περίπου, οι χαμηλές κινεζικές τιμές συνέβαλαν στο κλείσιμο του μοναδικού ορυχείου σπάνιων γαιών της Αμερικής. Το ορυχείο του Mountain Pass πέρασε τελικά στην MP Materials, μια αμερικανική εταιρεία που όμως, για να μπορέσει να πάρει το ορυχείο και να το λειτουργήσει, έλαβε οικονομική ενίσχυση από τον κινεζικό όμιλο παραγωγής σπάνιων γαιών Shenghe Resources. Η Shenghe έδωσε τη χρηματοδότηση και απέκτησε ένα μικρό μερίδιο στην MP Materials. Ο κινεζικός όμιλος ανέλαβε τη διανομή των σπάνιων γαιών σε αγοραστές στην Κίνα, οι οποίοι τις χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή μαγνητών.
Σκληρό παιχνίδι
Μέχρι το 2021, οι ανησυχίες εντείνονταν από πλευράς των ΗΠΑ για τη δυνατότητα της Κίνας να χρησιμοποιήσει τις σπάνιες γαίες ως όπλο, ειδικά αφότου η πανδημία της COVID διέκοψε τον εφοδιασμό από την Κίνα, προκαλώντας αλματώδη άνοδο των τιμών.
Η Ουάσιγκτον άρχισε να προσφέρει μεγάλες επιδοτήσεις για νέες μονάδες σπάνιων γαιών, συμπεριλαμβανομένου ενός εργοστασίου επεξεργασίας στο Τέξας, το οποίο επρόκειτο να κατασκευαστεί από την αυστραλιανή εταιρεία σπάνιων γαιών Lynas.
Το Πεκίνο, το οποίο, παρά την άρση των περιορισμών στις εξαγωγές, διατήρησε τα ανώτατα όρια που είχε επιβάλει στην παραγωγή σπάνιων γαιών από κινέζικες εταιρείες, απάντησε το 2022 αυξάνοντας την παραγωγή κατά 25% – η μεγαλύτερη αύξηση που είχε σημειωθεί για χρόνια – ενώ προχώρησε και σε ακόμη μία μεγάλη αύξηση την επόμενη χρονιά. Οι τιμές κατέρρευσαν, πλήττοντας την κερδοφορία των δυτικών παραγωγών.
Η Lynas, που αρχικά σχεδίαζε να έχει το εργοστάσιό της στο Τέξας έτοιμο για να λειτουργήσει ως το 2025, δεν έχει ακόμη ολοκληρώσει την κατασκευή του, λέγοντας ότι υπάρχει σημαντική αβεβαιότητα γύρω από το αν το έργο θα προχωρήσει.
«Για 20-25 χρόνια δεν ήμασταν σε εγρήγορση» είπε ο υπουργός Οικονομικών Σκοτ Μπέσεντ σε ένα επενδυτικό φόρουμ. «Κανείς δεν πρόσεχε. Ολοι κοιμόντουσαν στο τιμόνι».
