Δύο καταξιωμένοι έλληνες ακαδημαϊκοί, ο Θεόδωρος Παπαγγελής και ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης καταθέτουν τις δικές τους επιλογές για τη λέξη της χρονιάς το 2025.
Oξυγόνο
Η διάσημη «Κραυγή» του Εντβαρτ Μουνκ είναι το μετείκασμα μιας αιφνίδιας εμπειρίας κατά την οποία ο ζωγράφος είδε τον ουρανό να κοκκινίζει από γλώσσες φωτιάς και ένιωσε ένα απέραντο ουρλιαχτό να διαπερνά από άκρου σε άκρο τη φύση. Η εξπρεσιονιστική φιγούρα του πίνακα θα μπορούσε να κραυγάζει «δεν έχω οξυγόνο».
Οι τρεις επιθανάτιες λέξεις από ένα ηχητικό ντοκουμέντο της πιο τραγικής νύχτας του 2023 έκαναν επίσημη πρώτη στην πλατεία Συντάγματος τον Ιανουάριο του 2025 και ως δήλωση συλλογικής οδύνης έγιναν οπτικοακουστική πλημμυρίδα και hashtag τους επόμενους μήνες. Το πρωτοπρόσωπο επιθανάτιο αγκομαχητό πολλαπλασιάστηκε ως πληθυντική αγωνία που φάνηκε τελικά να αποδεσμεύεται από τη γενέθλια αφορμή της: το «οξυγόνο» ήταν η πιο καίρια λέξη για την πιο ζωτική λειτουργία και η μονολεκτική κυριολεξία του περιείχε εξαρχής άφθονη και πανίσχυρη μεταφορική γόμωση.
Ωστόσο, προτού η πάνδημη δύσπνοια υπενθυμίσει συνεκδοχικά όλες τις περιπτώσεις και τα ενδεχόμενα περί το καθήκον απιστίας που καραδοκούν πίσω από τα χρόνια θεσμικά και ηθικά ελλείμματα της κοινωνίας, το ζήτημα της φυσικής και ηθικής αυτουργίας της υποξίας τροφοδότησε εθιμικά το αντιπολιτευτικό οπλοστάσιο, την παραληρηματική συνωμοσιολογία και τις άριες του λαϊκισμού. Αναζητώντας αυτόν που έκλεισε τον αγωγό του οξυγόνου, κάποιοι δεν κατάλαβαν ή έκαναν πως δεν καταλαβαίνουν ότι η κακουργηματική ολιγωρία ή ανεπάρκεια ενός τοπικού σταθμάρχη είναι σύμπτωμα και όχι αιτία, ενώ στο άλλο άκρο κάποιοι άλλοι ετυμηγόρησαν με ιδεοληπτικό αυτοματισμό ότι το έγκλημα ήταν «καπιταλιστικό».
Το «δεν έχω οξυγόνο» ήταν ρόγχος επί θύραις θανάτου στο ηχητικό ντοκουμέντο εκείνης της νύχτας, ύστερα έγινε αυθόρμητο και αυθεντικό συμπάσχειν σε μια κοινωνία που είναι ταυτόχρονα διαθέσιμη στο συναίσθημα και δύσπιστη απέναντι στους θεσμούς. Θα μπορούσαμε να δούμε εδώ μια ελληνική ιδιαιτερότητα; Ισως. Αλλά ελληνική ιδιαιτερότητα σίγουρα θα ήταν αν το «δεν έχω οξυγόνο», που μπορεί να καταλήξει σε κώμα, παρ’ ημίν καταλήξει σε κόμμα.
Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι ακαδημαϊκός, πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
***
Ενσυνειδητότητα
Την Κυριακή 24 Δεκεμβρίου 2023 είχα τονίσει από τις στήλες του «Βήματος»: «Η λέξη του 2023, η λέξη των επόμενων δεκαετιών, η λέξη του 21ου αιώνα, δεν μπορεί να είναι άλλη από το περιβάλλον και την προστασία του». Ζήσαμε και τη χρονιά που φεύγει καταστροφικές πυρκαγιές και πλημμύρες που επιβεβαιώνουν τις τραγικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, οι οποίες είναι ιδιαίτερα έντονες και στη χώρα μας.
Το λεξικό Collins ανέδειξε το 2023 ως λέξη της χρονιάς την AI (Artificial Intelligence). Η τεχνητή νοημοσύνη εξακολουθεί και το 2025 να βρίσκεται καθημερινά στο στόμα εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης καθώς επηρεάζει καταλυτικά τη ζωή μας. Το ίδιο προβλέπεται να συμβεί και στα επόμενα χρόνια. Οι ραγδαίες εξελίξεις στην πληροφορική επιφέρουν ριζικές αλλαγές, σε διεθνές επίπεδο, στην επιστήμη, την οικονομία, την κοινωνία, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό. Η πρόσβαση στη χαοτική γνώση είναι τώρα εφικτή σε ελάχιστο χρόνο, πράγμα αδιανόητο πριν από λίγες μόλις δεκαετίες, η διαχείρισή της όμως απαιτεί κριτική και δημιουργική σκέψη την οποία θέλω να πιστεύω ότι εκλεπτύνει μόνο ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Στον ίδιο τον άνθρωπο εναπόκειται η ευθύνη να διατηρηθεί η έννοια «πρόσωπο» ως διακριτή και αξιοσέβαστη οντότητα, σε αντίθεση με το αδιαφοροποίητο «άτομο» από το οποίο συγκροτούνται οι μάζες. Ετσι δεν κινδυνεύει να ταυτιστεί ο άνθρωπος με την άψυχη μηχανή.
Η λεγόμενη «λέξη της χρονιάς» επιλέγεται κυρίως με στατιστικά κριτήρια, τα οποία από μόνα τους δεν πρέπει να εξυμνούνται ως μοναδικά και αδιάβλητα. Στον ψυχισμό του ανθρώπου δεν χωρούν οι ακατανόητοι για τον πολύ κόσμο αλγόριθμοι και οι ψυχροί αριθμοί. Οι δύσμοιροι γονείς που έχασαν το παιδί τους στον χρόνο που φεύγει δεν έχουν τίποτε άλλο στο μυαλό τους παρά μόνο το σπλάχνο τους που τους εγκατέλειψε για πάντα τόσο άδικα, ενώ όσοι έφεραν στον κόσμο μια νέα ύπαρξη ανακαλούν πανευτυχείς στη μνήμη τους το μεγαλείο της ζωής. Οι άνθρωποι που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα, βιώνοντας τα ακρότατα όρια φτώχειας, σιωπούν στην απελπισία τους. Κατά κανόνα δεν περνούν από το μυαλό τους λέξεις όπως ακρίβεια, ανασφάλεια, ενώ τους αφήνουν αδιάφορους η ψηφιακή εποχή και η πράσινη ανάπτυξη.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο κόσμος νιώθει ανασφάλεια, επαγγελματική, οικονομική, γεωπολιτική. Πολλών ανθρώπων δοκιμάζεται καθημερινά η ψυχική και κοινωνική τους ανθεκτικότητα καθώς εξαντλούνται οι προσωπικές, συναισθηματικές και εργασιακές τους αντοχές. Ο αγώνας για επιβίωση δημιουργεί αγχωτικές καταστάσεις.
Ολα αυτά που ζει ο σύγχρονος άνθρωπος, με αιχμή του δόρατος τις ανακατατάξεις που επιφέρει η τεχνητή νοημοσύνη, αποτελούν πρωτόγνωρες εμπειρίες με τις οποίες εξοικειώνεται σταδιακά η ανθρωπότητα, όπως μας διδάσκει το παρελθόν, με αποτέλεσμα τη σταδιακή μείωση της κινδυνολογίας.
Αν επέμενε κάποιος να αναφέρω δύο λέξεις της χρονιάς, θα επέλεγα την αθησαύριστη σε νεοελληνικά λεξικά ενσυνειδητότητα, που είναι η διαδικασία και το αποτέλεσμα του ενσυνείδητου πολίτη, και τη συμπερίληψη, η οποία δεν δηλώνει την ανοχή στη διαφορετικότητα, όπως νομίζουν πολλοί, αλλά κυρίως την κατανόησή της, μέσω της οποίας γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι.
Εύχομαι κάποτε να ανακηρυχθεί ως διεθνής λέξη της χρονιάς η μυστηριώδης σιωπή, η οποία αντιμάχεται την ακατάσχετη φλυαρία και τον βερμπαλισμό, οδηγώντας συχνά τον άνθρωπο στην περισυλλογή, τη βαθύτερη κατανόηση του εαυτού του και των άλλων. Ιδιαίτερα τις άγιες αυτές μέρες εύχομαι να αποτελέσει πηγή έμπνευσης και φωτισμού για όλους μας η αιώνια σιγή των άστρων και η πολύσημη σιωπή του Σύμπαντος.
Ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
