Στην αμερικανική στρατιωτική κοινότητα κυκλοφορεί τις τελευταίες δεκαετίες μια επίμονη φήμη: ότι ο Λόρενς της Αραβίας προβάλλεται ως υπόδειγμα συμπεριφοράς και τακτικής για τους Αμερικανούς αξιωματικούς που υπηρετούν στον μουσουλμανικό κόσμο. Η ιδέα δεν είναι τυχαία. Ο T.E. Lawrence, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, υπήρξε αναμφίβολα θαρραλέος, ιδιόρρυθμα σκληραγωγημένος και ικανός να εντυπωσιάζει ανθρώπους που δεν εντυπωσιάζονταν εύκολα, όπως ο Winston Churchill, ο Bernard Shaw ή ακόμη και ο βασιλιάς Γεώργιος Ε’.
Ο Thomas Edward Lawrence γεννήθηκε το 1888 στην Ουαλία, υπό συνθήκες που σημάδεψαν από νωρίς τη ζωή του. Ήταν εξώγαμος γιος ενός αριστοκράτη και της γκουβερνάντας του, μια λεπτομέρεια που ο Lawrence έμαθε αργά και κουβαλούσε εσωτερικά σαν αντίφαση ανάμεσα στην ανάγκη του για ταυτότητα και την αποστροφή του απέναντι σε οποιαδήποτε μορφή εξουσίας.
Μεγάλωσε στην Οξφόρδη, σπούδασε Αρχαιολογία και πολύ γρήγορα ανέπτυξε εμμονή με τη Μέση Ανατολή. Από νεαρός περπατούσε εκατοντάδες χιλιόμετρα στη Συρία και την Παλαιστίνη για να μελετήσει μεσαιωνικά κάστρα, αποκτώντας μια αυτοδίδακτη εξοικείωση με την περιοχή, τις γλώσσες και τις φυλές της.
Το 1914, η είσοδός του στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Μεγάλο Πόλεμο όπως ήταν γνωστός μέχρι τότε, άλλαξε τα πάντα. Ενώ κατατάχθηκε ως απλός υπολοχαγός, η ευχέρειά του στην τοπική κουλτούρα τον ανέδειξε γρήγορα. Τοποθετήθηκε ως σύνδεσμος ανάμεσα στον Sharif Hussein της Μέκκας και τις βρετανικές αρχές στο Κάιρο, σε μια περίοδο όπου η Αραβική Εξέγερση αναζητούσε συμμαχίες για να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό.
Στην έρημο, ο Lawrence εξελίχθηκε σε κάτι περισσότερο από απεσταλμένος: συμμετείχε σε επιθέσεις ανταρτοπόλεμου, οργάνωσε σαμποτάζ, διαπραγματεύτηκε με φυλές και ταυτόχρονα αποτύπωνε μέσα του όλο το βάρος της ευρωπαϊκής πολιτικής υποκρισίας, διότι γνώριζε, καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο, ότι οι υποσχέσεις των Βρετανών για αραβική ανεξαρτησία δεν θα τηρούνταν. Σε αυτό το ρόλο, βρέθηκε στο κέντρο ενός σύνθετου γεωπολιτικού παιχνιδιού, στο οποίο δρούσε ταυτόχρονα ως κατάσκοπος, στρατιωτικός σύμβουλος, διαμεσολαβητής και (όπως ήθελε ο ίδιος να παρουσιάζει τον εαυτό του), ως σχεδόν μυθικός ήρωας της ερήμου.
Μετά τον πόλεμο, ο Lawrence δεν κατάφερε να επιστρέψει ποτέ στην «κανονική» του ζωή. Πίεσε για την αραβική υπόθεση στα συνέδρια ειρήνης, απογοητεύτηκε, αποσύρθηκε ψυχικά και τελικά μετέτρεψε την εμπειρία του σε αφήγηση: το Seven Pillars of Wisdom (βλ. παρακάτω), όπου η πραγματικότητα αναμειγνύεται με αυτομυθοποίηση. Στα επόμενα χρόνια άλλαζε ταυτότητες, κατατασσόταν ξανά στον στρατό με ψευδώνυμα, προσπαθούσε να εξαφανιστεί. Σκοτώθηκε στα 46 του σε ατύχημα με μοτοσικλέτα το 1935, μια κάπως ποιητική αλλά και ειρωνική έξοδος για έναν άνθρωπο που πέρασε όλη τη ζωή του προσπαθώντας να ελέγξει τη δική του εικόνα.
Η αυτοκατασκευή ενός θρύλου
Μετά τον πόλεμο, ο Λόρενς της Αραβίας επιδόθηκε στο έργο που θα στερέωνε την υστεροφημία του: τη συγγραφή του Seven Pillars of Wisdom. Το βιβλίο παρουσιάστηκε ως ένα προσωπικό έπος, με τον ίδιο ταυτόχρονα στον ρόλο του ηγέτη, του μάρτυρα και του τραγικού ήρωα.
Η αφήγησή του έχει κατά καιρούς αποδομηθεί από ιστορικούς, οι οποίοι επισημαίνουν υπερβολές, παραλείψεις και μια συνεχή προσπάθεια να δημιουργήσει έναν μύθο γύρω από τη δική του δράση. Παρ’ όλα αυτά, η εικόνα του «Λόρενς της Αραβίας» παραμένει εκπληκτικά ανθεκτική. Η θρυλική ταινία του David Lean το 1962, με τον Peter O’Toole στον πρωταγωνιστικό ρόλο, έκαναν τον Λόρενς της Αραβίας παντοτινό ποπ ίνδαλμα. Καμία κριτική, όσο τεκμηριωμένη κι αν είναι, δεν μοιάζει ικανή να κλονίσει τον θρύλο που ο ίδιος φρόντισε να οικοδομήσει.
Πώς ένας βρετανός αξιωματούχος, έγινε είδωλο για τον αμερικανικό στρατό;
Σε αυτό το πλαίσιο εμφανίζεται ο James J. Schneider, ομότιμος καθηγητής στρατιωτικής θεωρίας στο Fort Leavenworth. Στο βιβλίο του Guerrilla Leader, ο Schneider υιοθετεί σχεδόν αυτούσια την αυτοαφήγηση του Lawrence, αναπαράγοντας την ιστορία του όπως παρουσιάζεται στο Seven Pillars, αλλά σε πιο άτονο, ακαδημαϊκό ύφος.
Χαρακτηριστικό στοιχείο: σχεδόν όλες οι υποσημειώσεις, με ελάχιστες εξαιρέσεις, προέρχονται απευθείας από το έργο του Lawrence. Το αποτέλεσμα είναι μια ανακύκλωση του ίδιου μύθου, με τον Lawrence στον ρόλο του ιδανικού ανορθόδοξου πολεμιστή που διαβάζει τις φυλές, κατανοεί την έρημο και ανατρέπει τους κανόνες του συμβατικού πολέμου.
Μεταξύ των δικών του παρεμβάσεων, ο Schneider συχνά διακόπτει την αφήγηση για να εισαγάγει γενικόλογες αναλύσεις, που θυμίζουν βιβλίο αυτοβοήθειας, του τύπου: «Η τέχνη του πολέμου ήταν πάντοτε η δυναμική επίλυση ενός τετραπλού αινίγματος: σκοποί, τρόποι, μέσα και ρίσκο…». Το πρόβλημα εδώ δεν είναι η στρατιωτική θεωρία, αλλά το ότι εφαρμόζεται σχεδόν άκριτα σε μια αφήγηση που ήδη βασίζεται στη μυθοπλαστική εκδοχή του Λόρενς της Αραβίας για τον εαυτό του.
Γιατί ο Λόρενς της Αραβίας συνεχίζει να εμπνέει;
Η επιμονή της στρατιωτικής και πολιτικής σκέψης να επιστρέφει ξανά και ξανά στον Λόρενς της Αραβίας αποκαλύπτει τη βαθύτερη ανάγκη για μια ρομαντική φιγούρα που να ενώνει τον ηρωισμό με την ικανότητα πολιτισμικής κατανόησης. Σε μια εποχή που οι ΗΠΑ αναζητούσαν τρόπους να προσεγγίσουν πολύπλοκες περιοχές του κόσμου, όπως το Ιράκ ή το Αφγανιστάν, η εικόνα ενός αξιωματικού που «διαβάζει» τον τοπικό πληθυσμό φαινόταν ελκυστική.
Το αν η εικόνα αυτή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα είναι άλλο θέμα. Ο αξιωματικός Lawrence υπήρξε πράγματι ταλαντούχος, ριψοκίνδυνος και πολιτικά οξυδερκής. Αλλά το μεγαλύτερο επίτευγμά του ήταν ίσως η ικανότητα να αφηγηθεί τον εαυτό του με τρόπο που να ξεπερνά την Ιστορία και να ακουμπά την μυθολογία.
Το ενδιαφέρον με τον Λόρενς της Αραβίας δεν βρίσκεται μόνο στα γεγονότα του πολέμου, αλλά στην επιμονή των σύγχρονων στρατών να τον θεωρούν «μοντέλο προς μίμηση». Η μυθική εικόνα του ενθαρρύνει μια γοητευτική αλλά επικίνδυνη ψευδαίσθηση: ότι ένας μεμονωμένος αξιωματικός, με αρκετή τόλμη και προσωπικότητα, μπορεί να αναδιαμορφώσει κοινωνίες, πολιτικά συστήματα και γεωπολιτικές ισορροπίες.
Η πραγματικότητα υπήρξε και παραμένει πολύ πιο περίπλοκη, με αποτέλεσμα ο μύθος του να λειτουργεί ταυτόχρονα ως πηγή έμπνευσης και ως υπενθύμιση των ορίων της ατομικής δράσης σε έναν κόσμο όπου η Ιστορία δεν γράφεται από ήρωες, αλλά από συστήματα, συμφέροντα και συγκρούσεις.
Το αποικιοκρατικό βλέμμα και ο οριενταλισμός που περιβάλλουν τον μύθο του
Όσο κι αν ο Lawrence παρουσιάζεται ως φιλοαραβική φιγούρα, το πρόσωπό του συνδέεται αναπόφευκτα με ένα βαθύ, συστημικό αποικιοκρατικό πλαίσιο και με αυτό που αργότερα ο Edward Said θα ονόμαζε οριενταλισμό.
Η ίδια η βιογραφία του, όπως και το έργο του, είναι διαποτισμένα από τη δυτική φαντασία για την Ανατολή ως χώρο εξωτικό, άγριο, ρομαντικό και κάπως «άγουρο».
Ακόμη και όταν σεβόταν τους Άραβες ηγέτες, ο Lawrence λειτουργούσε μέσα στη λογική του Βρετανού αξιωματικού που «καταλαβαίνει καλύτερα» και μπορεί να καθοδηγήσει, να οργανώσει, να εξηγήσει. Η αφήγηση του ήρωα που μπαίνει σε έναν ξένο κόσμο, τον ερμηνεύει και τελικά τον καθορίζει, είναι κλασικό μοτίβο του οριενταλισμού.
Η Αραβική Εξέγερση μέσα από τον δυτικό φακό
Η Αραβική Εξέγερση δεν ήταν ποτέ μια ιστορία ενός άνδρα. Ήταν ένα πολύπλοκο πλέγμα φυλών, πολιτικών ανταγωνισμών, δυναστικών φιλοδοξιών και διαπραγματεύσεων. Όμως η δυτική ιστοριογραφία και ποπ κουλτούρα, την απλούστευσε σε μια παράσταση όπου ο Lawrence βρίσκεται στο κέντρο.
Στην πραγματικότητα, οι Άραβες ηγέτες είχαν τους δικούς τους σχεδιασμούς κι οι βρετανικές υποσχέσεις προς τον αραβικό λαό αποδείχθηκαν, εκ του αποτελέσματος, εγκληματικά κενές. Ωστόσο, η εικόνα του «λευκού διαμεσολαβητή» παρέμεινε. Κι αυτό δεν είναι ποτέ ουδέτερο.
Όσον αφορά το βιβλίο του Lawrence, είναι σίγουρα λογοτεχνικά εντυπωσιακό, αλλά και χαρακτηριστικά οριενταλιστικό, καθώς σκιαγραφεί τους Άραβες συχνά ως ρομαντικές φιγούρες της ερήμου, συνδυάζοντας θαυμασμό και πατερναλισμό. Η έρημος γίνεται σκηνικό πνευματικής αυτοπραγμάτωσης. Οι φυλές, μια άγρια και ευγενής ανθρωπολογική εικόνα. Ο ίδιος, ο μυστικιστής που «ανήκει παντού και πουθενά». Είναι ελκυστικό ως μύθος και ως λογοτεχνικό αφήγημα αλλά πολιτικά προβληματικό.
Όσο κι αν προσπάθησε ο Lawrence να στηρίξει τη δική του εκδοχή για αραβική αυτοδιάθεση, ήταν μέρος της Αυτοκρατορίας. Είχε επίγνωση της βρετανικής διπλής πολιτικής, των μυστικών συμφωνιών όπως η Sykes–Picot, που έφτασαν την Παλαιστίνη στο σημείο που είναι σήμερα, και της πραγματικής πρόθεσης της Βρετανίας να ελέγξει την περιοχή μετά την πτώση των Οθωμανών κι όχι να την απελευθερώσει. Γι’ αυτό και η ιστορική φιγούρα του Lawrence βρίσκεται πάντα ανάμεσα σε δύο κόσμους: ως άτομο που πράγματι προσπάθησε να κατανοήσει, και ως σύμβολο μιας δυτικής αφήγησης που βλέπει την Ανατολή μέσα από φίλτρα εξουσίας.
Γιατί όλα αυτά έχουν σημασία σήμερα
Ο μύθος του Λόρενς της Αραβίας παραμένει ζωντανός όχι επειδή ήταν ο μόνος ή ο σημαντικότερος παράγοντας της Αραβικής Εξέγερσης αλλά επειδή η Δύση συνεχίζει να αναζητά ήρωες που «γεφυρώνουν» πολιτισμούς που η ίδια θεωρεί ασύμμετρους.
Η αφήγηση αυτή εξυπηρετεί συχνά την πολιτική ανάγκη να μεταφραστεί η πολυπλοκότητα της Μέσης Ανατολής σε μια ιστορία με ευρωπαϊκό πρωταγωνιστή. Κι αυτό ακριβώς είναι το αποικιοκρατικό βλέμμα: η Ανατολή ως σκηνή πάνω στην οποία η Δύση παίζει τις δικές της φαντασιώσεις.
