Πώς αντέχει μια γυναίκα που «τα προλαβαίνει όλα»: δουλειά, παιδιά, οικιακή διαχείριση, κοινωνικές υποχρεώσεις. Πώς γίνεται η σύγχρονη γυναίκα να κουβαλά τόσο ψυχικό φορτίο και, παράλληλα, να παίρνει αποφάσεις επί αποφάσεων χωρίς να καταρρέει; Η απάντηση δεν είναι μόνο προσωπική αντοχή ή έλλειψη πολιτικής βούλησης· ονομάζεται decision fatigue και είναι ένα φαινόμενο που όταν φωτιστεί αποκαλύπτει μια μεγάλη, συστημική αδικία: την αθόρυβη εξουθένωση των γυναικών που σηκώνουν το «αόρατο βάρος» της καθημερινής ζωής.
Τι είναι decision fatigue — Tο βασικό επιστημονικό πλαίσιο
Ο όρος decision fatigue περιγράφει το φαινόμενο κατά το οποίο η ποιότητα των αποφάσεων επιδεινώνεται καθώς ένα άτομο παίρνει επαναλαμβανόμενες αποφάσεις ή εξαντλεί τις ικανότητες αυτορρύθμισής του. Η ιδέα συνδέεται με την έννοια του «ego depletion», που υποστηρίζει ότι οι πόροι αυτορρύθμισης είναι πεπερασμένοι και εξαντλούνται και έχει μακρύ νήμα στην ψυχολογική βιβλιογραφία (Baumeister et al., Vohs και συνεργάτες). Η εφαρμογή αυτής της ιδέας στο πρακτικό επίπεδο έγινε ευρέως γνωστή από μελέτες όπως εκείνη με τους δικαστές που έλαβαν αποφάσεις για παράταση ή μη αποφυλάκισης: οι δικαστές έτειναν να δίνουν ευνοϊκές αποφάσεις νωρίς στη μέρα και να απορρίπτουν περισσότερο όσο προχωρούσε η συνεδρία, ένα μοτίβο που ερμηνεύτηκε ως εξάντληση της αποφασιστικής ικανότητας.
Πρακτικά, decision fatigue σημαίνει ότι μετά από πολλές, μικρές ή μεγάλες αποφάσεις, ένας άνθρωπος τείνει (α) να εξαντλείται ψυχολογικά, (β) να επιλέγει την «εύκολη» ή την προεπιλεγμένη λύση, (γ) να αποφασίζει πιο συντηρητικά ή «μηχανικά», λόγω συναισθηματικής απόσυρσης και (δ) να έχει λιγότερο αυτοέλεγχο. Όλα αυτά είναι προβλήματα που επηρεάζουν την καθημερινή λειτουργία. Η βιβλιογραφία που περιγράφει τις διαδικασίες αυτές συνεχίζει να εξελίσσεται· υπάρχουν αντιπαραθέσεις για τη μέθοδο και τους μηχανισμούς, αλλά η συνολική εικόνα δείχνει ένα ρεαλιστικό, επαναλαμβανόμενο φαινόμενο.
Γιατί πλήττονται διαφορετικά οι γυναίκες;
1) Κατανεμημένο ψυχικό φορτίο — ο κοινωνικός και οικογενειακός καταμερισμός
Παρά τις αλλαγές, σε πολύ κοινά κοινωνικά μοντέλα οι γυναίκες εξακολουθούν να φέρουν το μεγαλύτερο μέρος της οικογενειακής φροντίδας: ρουτίνες παιδιών, ιατρικά ραντεβού, επικοινωνία με σχολείο και φροντιστήριο, διαχείριση του νοικοκυριού. Η έρευνα δείχνει συνέπειες στην ψυχική και σωματική υγεία των γυναικών που φροντίζουν μέλη με χρόνια πάθηση ή ηλικιωμένους: αυξημένο άγχος, κατάθλιψη και επιβαρυντικά μακροχρόνια αποτελέσματα. Αυτός ο διαρκής ρόλος πολλαπλασιάζει τις αποφάσεις της ημέρας και στερεί τα διαλείμματα ανάκτησης.
2) Η «μάσκα» της λειτουργικότητας και η υποδιάγνωση
Πολλές γυναίκες αναπτύσσουν μηχανισμούς κάλυψης: multitasking, υπερπροσπάθεια, λίστες, δουλειά μέχρι εξάντλησης. Ακόμη κι όταν ζητούν βοήθεια, το κάνουν κρυφά ή καταρρέουν μόλις κλείσει η πόρτα. Όλα τα παραπάνω, υπηρετούν την εικόνα του «όλα υπό έλεγχο». Αυτή η βραχυπρόθεσμη στρατηγική μπορεί να λειτουργεί, αλλά κοστίζει σε πόρους ελέγχου και σε μακροχρόνια αντοχή. Επιπλέον, συχνά συνυπάρχουν ψυχικές ή νευρολογικές διαταραχές (ΔΕΠΥ, άγχος, κατάθλιψη, αυτισμός) που επιτείνουν το φαινόμενο της decision fatigue: ο συνεχής αγώνας για συγκέντρωση και οργάνωση είναι από μόνος του μια δεξαμενή κόπωσης.
3) Πολιτισμικές προσδοκίες και ενοχή
Οι κοινωνικές προσδοκίες ότι η γυναίκα πρέπει να είναι «διαθέσιμη», «ευγενική» και «οργανωτική» δημιουργούν έναν μόνιμο ψυχολογικό φόρτο. Η αποτυχία σε μια μικρή υποχρέωση (π.χ. να ξεχαστεί ένα ραντεβού) δεν γίνεται απλά λάθος· αλλά προσωπική αποτυχία και πηγή ντροπής. Αυτή η ενοχή οδηγεί σε περισσότερη προσπάθεια κάλυψης, άρα σε περαιτέρω εξάντληση των πόρων. Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος: πιο πολλή προσπάθεια → περισσότερες αποφάσεις → μεγαλύτερη κόπωση → χειρότερες αποφάσεις.
Επιπτώσεις: από μικρές επιλογές σε μεγάλα αποτελέσματα
Το decision fatigue δεν είναι απλώς μια δυσφορία της καθημερινότητας. Έχει άμεσες συνέπειες που ξεκινούν από τα πιο μικρά πράγματα και φτάνουν να αλλάζουν ζωές. Σε προσωπικό επίπεδο, όταν οι αποφάσεις πολλαπλασιάζονται χωρίς διακοπή, μειώνεται η προσοχή σε πράγματα που κανονικά δεν θα παραβλέπαμε: ξεχνιούνται φάρμακα, γίνονται σφάλματα στη διατροφή, η ασφάλεια κινδυνεύει. Ραντεβού στο γιατρό αναβάλλονται, οι θεραπείες παραμελούνται και οτιδήποτε απαιτεί επένδυση χρόνου ή κόπου φαίνεται υπερβολικό. Αυτό το φορτίο αποφάσεων προκαλεί αύξηση του άγχους, εκρήξεις κόπωσης (burnout), συχνά επεισόδια κατάθλιψης κι όλα αυτά βαραίνουν ψυχή και σώμα.
Στον εργασιακό χώρο, η επιβάρυνση γίνεται αντιληπτή ως μείωση της παραγωγικότητας: η ικανότητα για δημιουργική σκέψη, για μακροχρόνιο σχεδιασμό ή για επίλυση σύνθετων προβλημάτων εξαντλείται, καθώς η ενέργεια κατευθύνεται στο να «βγει η μέρα». Οι σχέσεις υποφέρουν όταν η πίεση αυτή επεκτείνεται και στο σπίτι· οι γυναίκες με decision fatigue είναι πιο ευερέθιστες, έχουν λιγότερη ενσυναίσθηση, λιγότερη υπομονή· αυτό οδηγεί σε συγκρούσεις ή συναισθηματική απομάκρυνση. Έρευνες που ασχολούνται με φροντιστές (caregivers) δείχνουν πως αυτό το γνωστικό και συναισθηματικό βάρος συσσωρεύεται με το χρόνο· έχει επιπτώσεις στην υγεία, τόσο σωματικά (κοιλιακοί πόνοι και προβλήματα στην πέψη, πονοκέφαλοι, αϋπνία) όσο και ψυχικά (άγχος, κατάθλιψη).
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Η συστηματική αντιμετώπιση του decision fatigue προϋποθέτει να επαναπροσδιορίσετε τον τρόπο με τον οποίο οργανώνετε τη ζωή σας. Η απλούστευση των διαδικασιών, ο περιορισμός των επιλογών και η καθιέρωση σταθερών ορίων αποτελούν ουσιώδη βήματα. Είναι σημαντικό να μειωθούν οι μικρές, καθημερινές αποφάσεις που δεν απαιτούν τη δική σας αποκλειστική κρίση. Αντ'αυτού, μπορείτε να καθιερώσετε ρουτίνες που αφαιρούν το βάρος της επιλογής και να προγραμματίζετε τις πιο απαιτητικές αποφάσεις σας νωρίς μέσα στην ημέρα, όταν η πνευματική ενέργεια βρίσκεται στο μέγιστο.
Τα διαλείμματα, αντίθετα με ό,τι συχνά πιστεύεται, δεν είναι πολυτέλεια. Αποτελούν αναγκαιότητα. Μικρές παύσεις μέσα στην ημέρα, όπως ένας περίπατος, ένα σνακ, λίγα λεπτά σιωπής ή ανάγνωσης, λειτουργούν ως μηχανισμοί επαναφοράς. Το μυαλό ανανεώνεται όταν του επιτρέπετε να αποσυρθεί έστω και προσωρινά από τη ροή των υποχρεώσεων.
Η μείωση του αριθμού των επιλογών είναι εξαιρετικά αποτελεσματική. Δεν χρειάζεται να αντιμετωπίζετε δεκάδες εναλλακτικές για τα καθημερινά ζητήματα. Δύο ή τρεις επιλογές αρκούν. Η θέσπιση σταθερών κανόνων, για παράδειγμα, ποια ενδυματολογική «φόρμουλα» ακολουθείτε ή ποια γεύματα επιλέγετε στις εργάσιμες ημέρες, αποφορτίζει τη σκέψη και μειώνει το άγχος.
Εξίσου κρίσιμο είναι να μάθετε να εκχωρείτε αποφάσεις. Να ζητάτε βοήθεια και να εμπιστεύεστε την κρίση άλλων: συνεργατών, συντρόφων, μελών της οικογένειας, φίλων. Η εκχώρηση ευθύνης δεν συνιστά αδυναμία αλλά αναγνώριση των ορίων. Κάθε απόφαση που παύετε να φέρετε μόνη σας αφαιρεί ένα σημαντικό βάρος από τη νοητική λίστα της ημέρας.
Όταν η κόπωση αρχίζει να επηρεάζει ουσιαστικά την καθημερινή σας λειτουργία, όταν ξεχνάτε, αναβάλλετε ή παραλείπετε, δεν πρόκειται για προσωπική αποτυχία. Είναι ένδειξη ότι χρειάζεται υποστήριξη. Η αναζήτηση βοήθειας από ειδικό ψυχικής υγείας, ψυχολόγο ή θεραπευτή, μπορεί να αποδειχθεί καθοριστική· ιδιαίτερα όταν υπάρχουν ενδείξεις ότι διαταραχές εντείνουν την αδυναμία συγκέντρωσης και οργάνωσης.
Τι απαιτείται σε επίπεδο πολιτικής και κοινωνίας
Φυσικά και η εξάντληση από αποφάσεις δεν είναι ατομικό πρόβλημα και δε θα μπορούσαμε, ούτε στο ελάχιστο, να επιρρίψουμε την ευθύνη στις γυναίκες, που προλαβαίνουν να τα προλάβουν όλα, σε μια καθημερινότητα που δε σχεδιάστηκε για αυτές. Το ζήτημα είναι δομικό. Απαιτείται αναδιάρθρωση του κοινωνικού πλαισίου ώστε η φροντίδα να μην αποτελεί μια αόρατη, μη αμειβόμενη εργασία. Χρειάζονται λειτουργικές, προσιτές δομές φροντίδας για παιδιά και ηλικιωμένους· υπηρεσίες που θα ανακουφίζουν και θα αποτρέπουν τη γνωστική υπερφόρτωση.
Η εργασία οφείλει να γίνει ευέλικτη: ωράρια που προσαρμόζονται, δυνατότητες job-sharing και μορφές συνεργασίας που επιτρέπουν ισορροπία ανάμεσα στην επαγγελματική και την οικογενειακή ζωή. Οι άδειες φροντιστών πρέπει να κατοχυρωθούν ως δικαίωμα και όχι να προσφέρονται κατ’ εξαίρεση· να είναι αμειβόμενες και ασφαλείς, εξασφαλίζοντας ότι η φροντίδα δεν συνεπάγεται οικονομική ή επαγγελματική επισφάλεια.
Παράλληλα, απαιτείται εκπαίδευση της κοινωνίας ώστε να κατανοηθεί το πραγματικό κόστος του να «τα προλαβαίνετε όλα». Η κοινή λήψη αποφάσεων μέσα στην οικογένεια, η κατανομή της νοητικής εργασίας και η αμοιβαία ευθύνη για τη φροντίδα πρέπει να αποτελέσουν κοινωνικό πρότυπο, όχι εξαίρεση.
Η ψυχική υγεία χρειάζεται να τοποθετηθεί στο επίκεντρο των δημόσιων πολιτικών. Η πρόσβαση σε αξιολόγηση, ενημέρωση και θεραπευτική υποστήριξη (ιδίως για γυναίκες που βιώνουν χρόνια κόπωση και επιβάρυνση), πρέπει να αποτελεί αυτονόητη παροχή. Η αναγνώριση του decision fatigue ως κοινωνικού φαινομένου είναι προϋπόθεση για την ισότητα και τη συνοχή.
Στο νέο επεισόδιο του podcast «Έχεις δύο λεπτά», η Ειρήνη Ζουρνατζή και η Έλενα Πάκου μιλούν για τον αόρατο μόχθο της γυναίκας που προσπαθεί «να τα προλάβει όλα». Μιλούν για το decision fatigue και το mental load, όροι που έχουν μπει στο λεξιλόγιό μας, γιατί αντανακλούν πραγματικά προβλήματα της σύγχρονης γυναίκας κι όχι μόνο. Καλή ακρόαση!
