Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος (1936- 39) έληξε μόνον πέντε μήνες πριν από την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945), την 1η Απριλίου του 1939 (πέρασαν 80 χρόνια από τότε αλλά υπήρξε γεγονός υψίστης σημασίας διότι ως επανάσταση, δεν επιβλήθηκε με βίαιη ανατροπή, αλλά μέσα από έναν εμφύλιο που διάρκεσε τρία ολόκληρα χρόνια ) .
Ωστόσο, ακόμα και σήμερα, πολλοί αναρωτιούνται γιατί έχασαν τον πόλεμο οι δημοκρατικές δυνάμεις που είχαν την εξουσία, τη λαϊκή στήριξη, το 90% των ναυτικών δυνάμεων-αν και μόνο τα 40% του στρατού- τα 14-16 εκατομμύρια εκ του συνόλου των 25 εκατομμυρίων πληθυσμού και όμως νικήθηκαν από τον φασίστα «Καουντίλο» Φραντσίσκο Φράνκο, ύστερα από έναν αιματηρό πόλεμο όπου έγινε εκτεταμένη χρήση κτηνώδους και απάνθρωπης βίας, τόσο από τους Δημοκρατικούς όσο και από τους Φασίστες.
Εως ένα εκατομμύριο ψυχές υπολογίζεται ότι θυσιάστηκαν στο θεό Μολώχ, αλλά άλλοι προσεκτικότεροι ιστορικοί τους κατεβάζουν στους 500 χιλιάδες. Οπωσδήποτε υπήρξε ένα χωρίς προηγούμενο αιματοκύλισμα που ακολουθήθηκε από ένα όργιο μετεπαναστατικής βίας που εξαπέλυσαν οι νικητές του πολέμου φασίστες σκοτώνοντας και βασανίζοντας με εκδικητική μανία σε τέτοιο βαθμό που εξανάγκασαν πολλούς αντιφασίστες να αφήσουν έμφοβοι τα σπίτια τους και να καταφύγουν σε άλλες χώρες -κυρίως στη Γαλλία- για να ζητήσουν εκεί άσυλο.
Οι Σύμμαχοι των εμπλεκομένων
Στις εμφύλιες συγκρούσεις άλλες χώρες, ενίοτε δράττονται της ευκαιρίας να συμμετάσχουν ενεργά όχι για να υπερασπιστούν όποιον νομίζουν ότι έχει το δίκαιο με το μέρος του αλλά για να εξυπηρετήσουν δικά τους συμφέροντα.
Οι Εθνικιστές του Φράνκο είχαν με το μέρος τους τους Γερμανούς ναζί, τους Ιταλούς φασίστες και –σε μικρότερο βαθμό- τους γείτονές και ομοϊδεάτες τους Πορτογάλους του δικτάτορα Σαλαζάρ ενώ από την άλλη μεριά οι Δημοκράτες είχαν τη συμπαράταξη, των Σοβιετικών και του Μεξικού που δεν μπορούσε να τους προσφέρει σημαντική βοήθεια.
Εκείνοι που μπόρεσαν να συμπαρασταθούν επάξια στο αγώνα τους ήταν οι Διεθνείς Ταξιαρχίες, εθελοντές από την Αμερική τη Ρωσία και άλλα μέρη του κόσμου, που αγωνιζόντουσαν με θάρρος και φανατισμό. Ουσιαστικά αυτές έσωσαν την πολιορκημένη Μαδρίτη από του Φράνκο τα δόντια μέχρις ότου το 1939 παραδόθηκαν αμαχητί σχεδόν μαζί με τη Βαρκελώνη στους νικηφόρα προελαύνοντες Εθνικιστές.
Τα κακά προαισθήματα του Ιωσήφ Στάλιν
Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του ΄30 ο Στάλιν ανησυχούσε με την αυξανόμενη ισχύ των χωρών του Αξονα Γερμανίας και Ιταλίας και για αυτό το λόγο ενθάρρυνε το σχηματισμό αριστερών συνασπισμών στις ευρωπαϊκές χώρες. Ως αποτέλεσμα ιδρύθηκε Λαϊκό Μέτωπο στη Ισπανία το Φεβρουάριο του 1936 και ένα παρόμοιο μέτωπο στη Γαλλία το Μάιο του ιδίου έτους.
Το Μάιο του ΄36 ο συντηρητικός πρόεδρος Νισέτο Αλκάλα Ζαμόρα υποχρεώθηκε σε παραίτηση και αντικαταστάθηκε από τον αριστερών αποκλίσεων Μανουέλ Αζάνια. Αυτό προκάλεσε την οργή των συντηρητικών στρατηγών Φραντσίσκο Φράνκο, Εμίλιο Μόλα και άλλων που άρχισαν να σχεδιάζουν την ανατροπή της κυβέρνησης Λαϊκού Μετώπου (που είχε σχηματισθεί με τις νικηφόρες εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1936) και έτσι ξεκίνησε ο Ισπανικός Εμφύλιος στις 17 Ιουλίου 1936 .
Τον ίδιο μήνα ο πρωθυπουργός της Ισπανίας Χοσέ Ζιράλ απεύθυνε έκκληση για βοήθεια στη Γαλλία και ο πρωθυπουργός της Λέον Μπλουμ συμφώνησε να του αποστείλει αεροπλάνα και πυροβολικό. Αλλά εδώ τα πράγματα μπλέκονται γιατί οι συντηρητικοί Βρετανοί Αντονι Ηντεν και Στάνλι Μπόλντουιν ασκούν έντονη πίεση στον Μπλουμ να ματαιώσει την αποστολή βοήθειας στην Ισπανία και ο Γάλλος πρωθυπουργός μεταπείθεται. Ακόμα χειρότερα οι δύο Αγγλοι συντηρητικοί προχωρούν στο Σύμφωνο «μη επέμβασης» στο οποίο προσχωρούν 27 χώρες, μεταξύ των οποίων η Γερμανία, η Ιταλία, η Βρετανία και η Σοβιετική Ενωση. Γερμανοί και Ιταλοί γράφουν το σύμφωνο στα παλαιότερα των υποδημάτων τους. Ειδικότερα η Γερμανία αποστέλλει όπλα μέσω της Πορτογαλίας.
Γιατί έχασαν τον πόλεμο οι Δημοκρατικοί
Ας αρχίσουμε πρώτα από τους Συμμάχους των δύο αντιπάλων. Η ποιότητα της βοήθειας διέφερε σημαντικά. Οι Γερμανοί είχαν πάρει πολύ σοβαρότερα τον εμφύλιο από ό,τι οι σταλινικοί Σοβιετικοί. Θεώρησαν την Ισπανία ωσάν χώρο γενικής πρόβας του πολέμου που θα ακολουθούσε και απέστειλαν ως οπλισμό ό,τι καλύτερο διέθεταν από αεροπλάνα μέχρι τουφέκια. Προσέφεραν μάλιστα άριστους εκπαιδευτές να διδάξουν τη χρήση αυτού του οπλισμού.
Από την άλλη οι Σοβιετικοί απαλλάχτηκαν από όλη την «παλιατσούρα» που τους είχε μείνει από την τσαρική εποχή. Παλαιά τουφέκια, οπλοπολυβόλα και χειροβομβίδες, παλαιά τανκ.
Σε ό,τι αφορούσε το έμψυχο υλικό, οι Δημοκρατικοί ήταν ένας στρατός χωρίς πείρα και το χειρότερο χωρίς εμπειροπόλεμους αξιωματικούς να τους οργανώσουν και να τους καθοδηγήσουν.
Αντίθετα οι Εθνικιστές είχαν άριστους Γερμανούς αξιωματικούς που τους δίδαξαν τη στρατιωτική πειθαρχία και τον τρόπο να επιβιώνουν κάτω από τις πλέον αντίξοες συνθήκες.
Πρόσθετα οι Γερμανοί υπήρξαν σχετικά πιο γενναιόδωροι με ευκολίες αποπληρωμής των χρεών των Φασιστών για ό,τι τους προμήθευαν με χαμηλότοκα δάνεια, σε αντίθεση με τους Σοβιετικούς που απαιτούσαν άμεση εξόφληση των χρεών για την παλαιό οπλισμό που είχαν πουλήσει στους Δημοκρατικούς.
Στο πρόβλημα ενότητας κάτω από έναν ισχυρό ηγέτη, οι Εθνικιστές φασίστες υπερείχαν καταφανέστατα των αντιπάλων τους. Ο Τζενεραλίσιμο Καουντίλο Φράνκο ήταν ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης που κατά τους Καθολικούς υπήρξε θεόπεμπτος ηγέτης και ένας επίσκοπος τον είχε αποκαλέσει « Σταυροφόρο»
Κατάφερε να τηρήσει ίσες αποστάσεις από τους Μοναρχικούς, τους Καρλιστές και Αλφονσιστές (αντιμαχόμενες μονάδες βασιλοφρόνων), τους δυναμικούς Φαλαγγίτες και τέλος την πανίσχυρη CEDA (Συνομοσπονδία Αυτόνομων Δεξιών Ομάδων: ορκισμένων αντιμαρξιστών Καθολικών) Κανένας δεν τόλμησε ποτέ να τον αμφισβητήσει, ούτε καν όταν σχημάτισε κυβέρνηση υπό την ηγεσία το 1938, ιδρύοντας ένα «κόμμα» το «Κίνημα» ένα χρόνο πριν από την ολοκληρωτική ήττα των Δημοκρατικών.
Σε πλήρη αντίθεση οι Δημοκρατικοί κάθε άλλο παρά μια αρραγή ενότητα αποτελούσαν. Κανένας ηγέτης ισχυρός δεν υπήρχε ώστε να τους ενώσει όλους σε μια δυνατή γροθιά .
Οι Σταλινικοί ουσιαστικά έκαναν ό,τι μπορούσαν για να προδώσουν τον αγώνα γιατί δεν ήθελαν να δουν μια χώρα να πραγματοποιεί ό,τι αυτοί υποσχέθηκαν χωρίς να τηρήσουν αφού ο Στάλιν και, πριν από αυτόν ο Λένιν, εγκαθίδρυσαν ένα κομματικό αυταρχικό καθεστώς που πόρρω απείχε από αυτό για το οποίο είχε αγωνιστεί ηρωικά ο ρωσικός λαός.
Υπήρχαν ωστόσο και αγνοί ιδεολόγοι που αρνήθηκαν να παίξουν το βρώμικο παιχνίδι του Στάλιν και έδωσαν ακόμα και τη ζωή τους στον αγώνα, ξέροντας πολύ καλά πως «επί τέλους οι Μήδοι θα διαβούνε».
Οι Τροτσκιστές του POUM επέδειξαν ολιγωρία, ενώ οι Αναρχιστές, καίτοι η πιο αξιόλογη ομάδα που στάθηκε στο ύψος της μέχρι το τέλος και οργάνωσε ένα αληθινά προνοιακό κράτος στην Καταλονία, επιδόθηκαν σε πράξεις ασυνήθιστης βίας- ιδιαίτερα κατά των Καθολικών – που δυσφήμισαν τον δημοκρατικό αγώνα. Τέλος τα δύο μεγάλα κόμματα, Οι Ρεπουμπλικάνοι και οι Σοσιαλιστές (PSOE) ήταν χωρισμένοι σε μετριοπαθείς και έτοιμους για κάθε είδος συμβιβασμού και τους μαχητικούς που είχαν ταχθεί με το μέρος των αγωνιζόμενων αριστερών. Γενικά η απουσία ενός ισχυρού και εμπνευσμένου ηγέτη που θα ένωνε ένα πολύ αξιόλογο έμψυχο υλικό με κύριο σώμα τις Διεθνείς Ταξιαρχίες υπήρξε πάντα η μεγάλη αδυναμία της Β΄ Ισπανικής Δημοκρατίας.
1939: το τέλος της Δημοκρατίας
Το 1939 υπήρξε έτος μοιραίων εξελίξεων. Ηταν η απαρχή του ανθρωποκτόνου Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και το τέλος μιας ουτοπίας, της «Ισπανικής Υποχώρησης».
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο. Οι Μαροκινοί που μετέφερε ο Φράνκο από την Αφρική ήταν ο φόβος κι ο τρόμος των Δημοκρατικών εξαιτίας της απίστευτης σκληρότητας που επεδείκνυαν.
Ο Φράνκο είχε επιτύχει στην στρατηγική του πολέμου τριβής που επέβαλε. Μοναδική εξαίρεση πόλης που δεν εκάμφθηκε από αυτό το είδος του πολέμου ήταν η Μαδρίτη. Δυόμιση χρόνια άντεξε στην πολιορκία, τους εναέριους βομβαρδισμούς, τη μεγάλη πείνα και το κρύο.
Το Φεβρουάριο του 1939 έπεσε, σχεδόν αμαχητί, στα χέρια των φασιστών η Βαρκελώνη, μεγάλο χτύπημα στο πληγωμένο σώμα της και πτώση του ηθικού των Δημοκρατικών.΄΄΄΄
Τον επόμενο μήνα ο συνταγματάρχης Σεγκισμούντο Κασάντο «παραίτησε» τον σοσιαλιστή πρόεδρο Νέγκριν γιατί επηρεαζόταν από τους κομουνιστές και σχημάτισε χούντα με απώτερο σκοπό να συμβιβαστεί με τον Φράνκο ο οποίος έθεσε ως προαπαιτούμενο την απομάκρυνση των κομουνιστών και του προέδρου Νέγκριν.
Μάταιος ο κόπος. Ο Φράνκο αρνήθηκε κάθε συμβιβασμό και απαίτησε την άνευ όρων συνθηκολόγηση.
Ειρωνικά υπήρχαν δυο μεγάλες αυταπάτες: Η μία των κομουνιστών ότι θα μπορούσαν να συνεχίσουν τον αγώνα κατά του Φράνκο, παρά την καταφανή υπεροχή του, και η άλλη του Κασάντο, που συμμερίζονταν Ρεμπουμπλικάνοι και πολλοί Σοσιαλιστές, ότι θα τους άφηνε να γλιτώσουν ο Φράνκο ύστερα από έναν έντιμο συμβιβασμό.
Στις 28 Μαρτίου έπεσε η Μαδρίτη ύστερα από δυόμιση ετών ηρωικού αγώνα, αφήνοντας το «Consejo NacIonal de Defensa» (Εθνικό Συμβούλιο Αμυνας) του Κασάντο να «διαπραγματευθεί» με τον νικητή Φράνκο. Οποία φάρσα! Πολλοί από τους 200 χιλιάδες που εκτελέστηκαν από τους Φασίστες ήταν Ρεπουμπλικάνοι. Αλλοι –τυχερότεροι πέθαναν στις φυλακές ή, στα στρατόπεδα, θύματα των υπερμάχων του πολιτισμού και του θεόσταλτου Καουντίλο. Η ήττα της Ισπανικής Δημοκρατίας ήταν ήττα ολόκληρης της Ευρώπης.
Ο Θάνος Κακουριώτης είναι ομότιμος καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
