Η διαχρονικότητα, όπως τη λέγαμε πριν από τον πρώην υπουργό Πολιτισμού και νυν Ανάπτυξης κ. Ευάγγελο Βενιζέλο, είναι δεδομένη στην αρχαιολογία και καθημερινή διαπίστωση στην ανασκαφή, όπου συνήθως το ένα στρώμα διαδέχεται το άλλο ομαλά με κανονική διαδοχή ή διαταραγμένα, με «τομές και ρήξεις», δεν έχει σημασία.
Αυτή η διαχρονία, όπως καθιερώθηκε πλέον, τόσο που να φαίνεται δύσκαμπτη η άλλη λέξη, θα λέγαμε ότι στα σπήλαια κυριολεκτικά έχει βρει τον χώρο της, γιατί αυτά συνιστούν ένα προνομιακό κέλυφος προστασίας των πολιτισμικών καταλοίπων πολύ περισσότερο από τις ανοιχτές θέσεις, που δέχονται πιο άμεσα τη δράση των ανθρώπων και την επίδραση της φύσης.
Στο σπήλαιο το πέρασμα του ανθρώπου έχει κάποιον ειδικό λόγο και το πέρασμα της φύσης εμποδίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το ίδιο το σπήλαιο, το οποίο αποτελεί, πριν από οτιδήποτε άλλο, ένα φυσικό φαινόμενο και ένα προστατευτικό κάλυμμα για το περιεχόμενό του. Εδώ το πέρασμα του νερού υφαίνει σταγόνα σταγόνα τον γνωστό λιθωματικό διάκοσμο ενώ το πέρασμα του χρόνου κλείνει ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας, σε αλλεπάλληλα στρώματα διαφορετικών φάσεων που περιμένουν την ανασκαφή και την ερμηνεία τους. Η ευθύνη απέναντι σε αυτά τα γεωλογικά παλίμψηστα είναι τεράστια, η συμμετοχή του γεωλόγου απαραίτητη, το ίδιο και η διεπιστημονική συνεργασία. Το πέρασμα του αρχαιολόγου μοιραίο και υπόλογο απέναντι στον «Σπηλαιοκτήτη» της Ιστορίας.
Η διαχρονία, γνωστή θεωρητικά και αναμενόμενη, θέλει πολλή προσοχή για να επιβεβαιωθεί in situ, δεν φτάνει να εντοπίζεται πρακτικά, όπως άλλωστε και οι εργάτες της ανασκαφής μπορούν να κάνουν, καθώς έχουν την αίσθηση του χώματος και παρακολουθούν τις αλλαγές του.
Η διαχρονία ως ζητούμενο πρέπει να διαπιστώνεται επιστημονικά και να προκύπτει ως αποτέλεσμα διεπιστημονικής μελέτης, συνεργασίας και αρχαιομετρικών αναλύσεων.
Πατάμε επί βημάτων άλλων
Η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας, ειδική περιφερειακή μονάδα του ΥΠΠΟ, μπορεί πλέον να αντιμετωπίζει με επάρκεια από την πλευρά των αρμοδιοτήτων και καθηκόντων της ένα τόσο σύνθετο επιστημονικό πρόβλημα, δηλαδή τη διαχρονία των αρχαιολογικών φάσεων, όπως διατηρούνται στα σπήλαια, όπου έχουμε πολλές φορές την ευκαιρία να «βιώσουμε» τη διαιωνιότητα.
Ετσι στην ανασκαφή της θεσσαλικής Θεόπετρας, πάνω στα χνάρια των παιδιών της παλαιολιθικής εποχής που σώθηκαν και σε τόσα άλλα που σβήστηκαν αφήνοντας όμως τα ίχνη της δράσης των ανθρώπων που πέρασαν, ως τα ίχνη των Adidas των σημερινών παιδιών στο χώμα της σπηλιάς, η αίσθηση της διαχρονίας είναι τόσο έντονη ώστε να δικαιώνει απόλυτα τον Umberto Eco που έγραψε: «Κάνουν λάθος να πιστεύουν ότι ζούμε μόνο 100 χρόνια. Η ζωή μας μετριέται σε χιλιετίες». Πατάμε επί βημάτων άλλων ούτως ή άλλως.
Στη σπηλιά της Δράκαινας, στο φαράγγι του Πόρου της Κεφαλλονιάς, το «σφύριγμα» του Πανός φαίνεται ότι συνέχισε τον παλαιό ήχο από το αυτοσχέδιο χαμένο πνευστό του ανώνυμου προϊστορικού βοσκού, σε ένα χώρο που χρησιμοποιήθηκε από το τέλος της προϊστορίας ως την ελληνιστική εποχή ως τόπος περιοδικής ή εποχικής εγκατάστασης αρχικά και ύστερα ως ιερό αφιερωμένο στις Νύμφες και στον συνοδό τους, όπως βεβαιώνεται από τα ειδώλια και τις επιγραφές.
Μεγαλύτερο διαχρονικό φάσμα και γεωγραφική εμβέλεια, αλλά παρόμοιο χαρακτήρα με το προηγούμενο, είχε ένα σπήλαιο στον βοιωτικό Ελικώνα, με δείγματα εγκατάστασης και χρήσης στη νεολιθική εποχή και βεβαιωμένη λατρεία στους ιστορικούς χρόνους. Εδώ οι Νύμφες είναι επώνυμες. Είναι οι «αρχαϊκές» Λειβηθρίδες που άφησαν τον Ολυμπο για να κατοικήσουν στον Ελικώνα. Για το άντρο τους μιλάει ο Παυσανίας και πιστεύουμε από τα ευρήματα και τις επιγραφές ότι είναι ακριβώς αυτή η σπηλιά που ανασκάπτουμε, όπου την κλασική εποχή ήλθε η Νύμφη Κορώνεια, τροφός του Διονύσου, και αυτή γνωστή σε όλη την Ελλάδα και με άλλα σπήλαια στο όνομά της, το οποίο εδώ βρίσκουμε χαραγμένο στην είσοδο, επάνω δεξιά καθώς μπαίνουμε, στη θέση ενός σύγχρονου κουδουνιού.
Τα… αποτυπώματα των εφήβων
Δεκάδες είναι τα εγχάρακτα αφιερώματα των πιστών, ανδρών και γυναικών, που έφθασαν ως τις ημέρες μας σε κομμάτια από αγγεία και ειδώλια, τα οποία εκτός από τη διαχρονία δίνουν και την ταυτότητα της σπηλιάς.
Τελευταίο, αλλά όχι ευκαταφρόνητο, σε αυτή τη μικρή δειγματοληπτική επιλογή, αφήσαμε ένα σπήλαιο μοναδικό στον ελληνικό χώρο αλλά και παγκοσμίως, τη Χρυσοσπηλιά της Φολεγάνδρου. Σε αυτή τη σπηλιά οι τρεις τελευταίοι και πιο δυσπρόσιτοι θάλαμοι είναι γεμάτοι από grafiti με αναρίθμητα ονόματα εφήβων καλών διαφόρων εποχών που συναντιόντουσαν εκεί για μια δύσκολη άσκηση εφηβείας, παραδίδοντας και αυτοί το όνομά τους στην ιστορία μαζί με τους εξόριστους της νεότερης Ελλάδας, που ακολούθησαν το παράδειγμα των αρχαίων, αφού «η γραφή μένει εις τους αιώνας».
Η λογοτεχνική παράμετρος
Αλλά η διαχρονία στα σπήλαια δεν έχει μόνο την αρχαιολογική της πλευρά, έχει και τη λογοτεχνική, που περιγράφεται με απαράμιλλο τρόπο σε ένα κείμενο της Μαργαρίτας Γιουρσενάρ με τίτλο η Παναγιά η Χελιδονού, «τυχαίο εύρημα» στο περιοδικό «Αρχαιολογία».
Σε αυτό το κείμενο, που αποτελεί ταυτόχρονα και έναν ύμνο στον παγανιστικό Ερωτα αλλά και στη χριστιανική Αγάπη, περιγράφεται ταυτόχρονα με τρόπο ιδιαίτερα ποιητικό η θρησκευτική διαχρονία με τη μετατροπή ενός λατρευτικού ιερού σε χριστιανική εκκλησία, στο προστατευτικό κέλυφος μιας σπηλιάς.
Εκεί μέσα ο αυστηρός καλόγερος Θεράπων, θυμωμένος, προσπαθεί να χτίσει τις ερωτευμένες Νύμφες για να πεθάνουν από την πείνα και τη στέρηση την ώρα που περνάει από μπροστά του μια «γλυκιά μαυροντυμένη γυναίκα» και ζητάει να μάθει τι γίνεται. Είναι η Παναγία «που είδε το παιδί της να γεννιέται σε μια σπηλιά». Συμπαθεί τις νεράιδες και τις βοηθάει να γλιτώσουν μεταμορφωμένες σε χελιδόνια. Πρώτα τις κρύβει στην ποδιά της και ύστερα τις αφήνει να πετάξουν μακριά, πάνω από τον ανυποψίαστο καλόγερο. Από τότε εκείνες γυρνάνε κάθε χρόνο στο σπήλαιο-ξωκλήσι ελεύθερες να χαρούν τον έρωτά τους, αφού «αυτό που απαγορεύεται στις Νύμφες επιτρέπεται στα χελιδόνια».
Τα ευρήματα και ο χώρος στέγασης
Πάντως είναι γνωστό ότι από τη «σπηλιά του Οιδίποδα» ως «τη σπηλιά του Σωκράτη» και από τη φάτνη της Βηθλεέμ ως τις σπηλαιώδεις εκκλησίες της Μεσογείου και όλες τις «σπηλιές της Γης» ο χώρος τους προσφέρεται ιδιαίτερα για να στεγάσει στο πέρασμα των αιώνων πρακτικές ή λατρευτικές ανάγκες, τέχνεργα και έργα τέχνης, βραχογραφίες και grafiti, παραμύθια και έρωτες για νεράιδες και όχι μόνο. Θεούς και δαίμονες. Τραγωδίες και λαογραφία. Μύθους και όνειρα.
Αλλά πώς μπορείς να στεγάσεις τον μύθο και τα όνειρα σε ένα μουσείο έστω και «Φανταστικό»;
Αυτά σίγουρα δεν μεταφέρονται. Ούτε το genius loci.
Στο μουσείο όμως μπορείς να στεγάσεις τα ευρήματα των σπηλαίων, επιστημονικά στοιχεία και πληροφορίες, και το όραμα μιας υπηρεσίας που αν και πολύ νέα, μόλις 22 ετών, έχει ήδη στο παρελθόν της πολλές, αναλογικά, ανασκαφές, επιστημονικά, διεπιστημονικά και εκπαιδευτικά προγράμματα, συνεργασίες με πανεπιστήμια και ιδρύματα ερευνών.
Είναι μια Εφορεία που γεννήθηκε στις 17 Οκτωβρίου του 1977 και ως «Ζυγός» προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στις υποχρεώσεις της δημόσιας υπηρεσίας και του ερευνητικού κέντρου, έστω και αν η τελευταία δεν προκύπτει ως θεσμικό αλλά ως επιστημονικό αίτημα.
Ετσι, προτείνοντας το Μουσείο Σπηλαίων, δεν εννοούμε ένα μουσείο διαχρονικής παράταξης εκθεμάτων το οποίο να προστεθεί αριθμητικά σε εκείνα που υπάρχουν ή να ανακόψει την πορεία εκείνων που σχεδιάζονται, αλλά ένα μουσείο η δημιουργία του οποίου θα συνειδητοποιηθεί ως επιτακτική ανάγκη για τον ελληνικό χώρο όπου τα σπήλαια κάθε μορφής ξεπερνούν τις 7.000, με πολλές και διαφορετικές χρήσεις και με τόσα πολλά ευρήματα που γεμίζουν ασφυκτικά τις λιγοστές αποθήκες.
Αυτά τα πολιτισμικά κατάλοιπα πρέπει να βρουν ένα χώρο. Ενα χώρο όχι για να μετοικήσουν αστικά ή σουρεαλιστικά από τα σκοτεινά σπήλαια σε φωτισμένες βιτρίνες αλλά για να κάνουν γνωστό τον ρόλο που έπαιξαν στο πολιτισμικό γίγνεσθαι και στην εξέλιξη της ζωής και της τέχνης.
Φαντασία και τεχνολογία
Μιλάμε για ένα χώρο με έντονα εκπαιδευτικό χαρακτήρα, που θα καλλιεργήσει και θα αναπτύξει μια δυναμική σχέση επισκέπτη και μουσείου. Και υπάρχουν πολλοί τρόποι για να επιτευχθεί αυτό, αν η φαντασία συναντηθεί με τη σύγχρονη τεχνολογία και ο πολιτισμός από αφηρημένη έννοια γίνει γνώση εύληπτη και καταδεκτική, ελκυστική για μικρούς και μεγάλους, περισσότερο ή λιγότερο μορφωμένους ή ειδικούς. Σε αυτό το μουσείο ενότητες όπως η γεωλογία, η παλαιοανθρωπολογία, η αρχαιολογία, η βιολογία, η παλαιοντολογία, το παλαιοπεριβάλλον θα έχουν τους δικούς τους χώρους, τα δικά τους μέσα.
Θα υπάρχει χώρος για τον Homo Sapiens, και άλλος για τον Homo Faber, τον άνθρωπο που, με τις γνώσεις της πειραματικής αρχαιολογίας, θα μάθει να ανάβει τη φωτιά όπως οι μακρινοί του πρόγονοι στα σπήλαια και να κατασκευάζει εργαλεία ή να πλάθει ειδώλια, όπως έκαναν εκείνοι για να καλύψουν τις ανάγκες τους ή τον χρόνο στις απέραντες ώρες της σχόλης τους.
Και επειδή «η παιδεία τροφοδοτεί την παιδιά», και για τον Homo Ludens, «τον άνθρωπο που παίζει», θα υπάρχει χώρος. Ενας πολύ μεγάλος χώρος, γιατί «η έννοια του παιχνιδιού είναι ως έννοια ανώτερη από τη σοβαρότητα, αφού η σοβαρότητα ζητάει να αποκλείσει το παιχνίδι ενώ το παιχνίδι μπορεί κάλλιστα να περικλείει τη σοβαρότητα», όπως γράφει ο συγγραφέας του ομώνυμου βιβλίου Γιόχαν Χουίζινκα, και γιατί «ο πολιτισμός γεννιέται από την έμφυτη στον άνθρωπο τάση να παίζει και οι διάφορες πολιτισμικές μορφές από το Δίκαιο ή τη φιλοσοφία ως την ποίηση και την τέχνη μπορούν να κατανοηθούν ως εκδηλώσεις ή μεταμορφώσεις της θεμελιώδους ροπής προς το παιχνίδι. Το παιχνίδι είναι κάτι από μόνο του».
Και για multimedia θα υπάρχει χώρος και για μεγάλους χάρτες με την κατηγοριοποίηση των σπηλαίων σε είδη (οριζόντια σπήλαια, βάραθρα, δολίνες κτλ.) ή ανάλογα με τα ευρήματα και τη σημασία τους, παλαιοντολογικά, αρχαιολογικά, ανθρωπολογικά κτλ. Και την ανασύνθεση εικόνων του παρελθόντος θα επιχειρήσουμε με την εικονική πραγματικότητα.
Θα υπάρχουν και info-kiosks με πληροφορίες για σπήλαια από όλο τον κόσμο, από τις ινδικές Αζάντα και Ellora, και την Elephanta της Βομβάης ως τη γαλλική Dordogne και τις ισπανικές Atapuerka και Altamira. Και πωλητήρια με δώρα μουσειακά, όχι σπηλαιολογικά με σταλακτίτες και σταλαγμίτες, γιατί αυτοί θέλουν πολύ καιρό να γίνουν και δεν θέλουν καθόλου να μετακομίσουν στα σπίτια μας αποκομμένοι από το περιβάλλον τους. Ο προορισμός τους άλλος είναι.
Μια συγκεκριμένη πρόταση
Αλλά το Μουσείο Σπηλαίων δεν είναι ου-τοπία.
Το φανταστικό είναι μια γνωστή λογοτεχνική αναφορά «χρησιδάνειο» από άλλο… μουσείο, και το εικονικό ακολουθείται σχεδόν πάντα από τη λέξη πραγματικότητα. Σε αυτή θέλουμε να επιμείνουμε.
Το Μουσείο Σπηλαίων το προτείναμε ήδη για την Πολιτιστική Ολυμπιάδα, στην Ειδική Εκδήλωση της Εφορείας τον Φεβρουάριο του ’98 στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, και το «στεγάσαμε» κιόλας σε ένα σπηλαιοπρεπώς ερειπωμένο βιομηχανικό κτίριο χωρίς στέγη, που η αποκατάστασή του θα μπορούσε να ενταχθεί στο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και να στηρίξει με τη σειρά της μια πολυδιάστατη επιστημονική και εκπαιδευτική ανάγκη.
Αυτή την επιστημονική και εκπαιδευτική ανάγκη είχε υπογραμμίσει στον χαιρετισμό του ο τότε υπουργός Πολιτισμού κ. Ευάγγελος Βενιζέλος και πιστεύουμε ότι τη συμμερίζεται και η νυν υπουργός Πολιτισμού κυρία Ελισάβετ Παπαζώη.
Τα σπήλαια με βάση τον αρχαιολογικό νόμο και τις διεθνείς συμβάσεις αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι μνημεία φυσικά και πολιτισμικά, αξιοθέατα για τους τουρίστες και ανεξάντλητο αρχείο για τους επιστήμονες. Προορίζονται για μας αλλά κυρίως για τα παιδιά μας, αφού όπως λένε και για τη Γη ολόκληρη αυτά δεν τα κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας αλλά τα δανειστήκαμε από τους απογόνους. Ενα μουσείο σπηλαίων θα μας κάνει να γνωρίσουμε τα σπήλαια, για να τα προστατεύσουμε καλύτερα.
Η κυρία Βιβή Βασιλοπούλου είναι προϊσταμένη της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας.
