Ντιρλαντά: Το τραγούδι που ταξίδεψε απ’ τα σφουγγάρια της Καλύμνου ως τη Dalida κι έστειλε τον Διονύση Σαββόπουλο στα δικαστήρια

Βρέθηκε, όμως, και στις δικαστικές αίθουσες της πρωτεύουσας, ανάμεσα σε ονόματα και τίτλους, με τον Διονύση Σαββόπουλο στο ένα άκρο της υπόθεσης και έναν καπετάνιο απ’ την Κάλυμνο στο άλλο.

Το τραγούδι της θάλασσας

Η Κάλυμνος, νησί των σφουγγαράδων, είχε τη μουσική της. Κάθε καΐκι, το δικό του τραγούδι. Το «Ντιρλαντά» γεννήθηκε εκεί, ένα είδος προφορικού ρυθμού της δουλειάς. Κάποιοι λένε πως το τραγουδούσαν για να μείνουν ξύπνιοι και να αποφύγουν τη «νόσο των δυτών». Άλλοι, ότι το έλεγαν αυτοί που γύριζαν τον τροχό της αντλίας, ρυθμίζοντας την παροχή αέρα στο βυθό. Μια τρίτη εκδοχή λέει πως ήταν τραγούδι ενθάρρυνσης για εκείνον που ανέβαζε τον σφουγγαρά με τα χέρια. 

Ίσως όλες οι εκδοχές να είναι σωστές. Μέσα από αυτή την πρωτόγονη τελετουργία, δημιουργήθηκε αυτό το μύχιο τραγούδι, το οποίο λειτούργησε σαν μετρονόμος για αυτούς που περνούσαν τη ζωή τους στις βάρκες. Κι, όπως συμβαίνει με όλα τα αυθεντικά λαϊκά τραγούδια, δεν ανήκε σε κανέναν, μέχρι που κάποιος διεκδίκησε την πατρότητά του. 

Ο καπετάνιος Παντελής Γκίνης και το καΐκι του

Κάπου τη δεκαετία του ’60, ένας Καλυμνιός καπετάνιος, ο Παντελής Γκίνης (ή Γκινής, ανάλογα με την πηγή),  αποφάσισε να γράψει λόγια πάνω σ’ εκείνον τον σκοπό. Ήταν καπετάνιος με πέντε πλοία και πάνω από τριάντα άνδρες στο πλήρωμα. Ανάμεσά τους, δύτες, μηχανικοί, παιδιά της θάλασσας.

Σύμφωνα με τον Καλύμνιο ποιητή και ιχθυοπώλη Μανώλη Καρατζά, ο Γκίνης έγραψε το τραγούδι πάνω στο ίδιο του το καΐκι, κρατώντας τη λαγουδέρα (το τιμόνι), με το ένα χέρι και σημειώνοντας στίχους με το άλλο. Δεν το έκανε για τη δόξα αλλά για τον χαβαλέ, για να πειράξει το πλήρωμα και να σατιρίσει τον καπετάνιο, την κόρη του, τις ερωτοδουλειές και τα κουτσομπολιά του νησιού.

«Βρε και του Γιώργη δεν του δίνω», «Η Μαρία του Μηνά», «Η Κατερίνα του τσαγκάρη», ονόματα υπαρκτά, κορίτσια της δεκαετίας του ’60, ανοιχτά στον έρωτα, ελεύθερα πριν η κοινωνία μάθει να τα κουκουλώνει. Το «Ντιρλαντά» ήταν ένα σκωπτικό τραγούδι. Μια θαλασσινή σάτιρα που έγινε παγκόσμια μελωδία.

Απ’ την Κάλυμνο στη δισκογραφία

Στις 24 Μαρτίου 1966, η εταιρεία Fidelity κυκλοφόρησε έναν μικρό δίσκο 45 στροφών με τίτλο «Ο Παντελής Γκίνης με το τσούρμο του». Πάνω του, δύο τραγούδια: το «Ντιρλαντά» και το «Αγάντα Γιαλέσα». Και τα δύο καλυμνιακά σφουγγαράδικα. Το δεύτερο έμεινε στη σκιά· το πρώτο πήρε φωτιά.

Μέσα σε έναν χρόνο, το «Ντιρλαντά» ακούγεται στην ταινία «Τρελλός, παλαβός και Βέγγος» του 1967. Ήταν η στιγμή που ένα νησιώτικο πείραγμα περνά στην ποπ κουλτούρα. Από τα καΐκια στις κινηματογραφικές αίθουσες.

Κι όσο η μελωδία εξαπλωνόταν, από πόλη σε πόλη, από ραδιόφωνο σε ραδιόφωνο, η φωνή του καπετάν Παντελή ακουγόταν όλο και πιο μακριά, το όνομά του άρχιζε να χάνεται. Γιατί κάθε τραγούδι που γίνεται επιτυχία, γεννά κι ένα ερώτημα: σε ποιον ανήκει;

Η Δόμνα Σαμίου, ο Σαββόπουλος και η δικαστική μάχη

Κάπου εδώ εμφανίζεται η Δόμνα Σαμίου, η γυναίκα που συνέλεξε, διέσωσε και αποθέωσε το ελληνικό παραδοσιακό τραγούδι. Ήταν εκείνη που ανέλαβε τη μουσική επιμέλεια του «Ντιρλαντά» και που το έφερε στα αφτιά του Διονύση Σαββόπουλου.

Ο Σαββόπουλος το συμπεριέλαβε στο δίσκο Το περιβόλι του τρελλού (κυκλοφορία 21 Οκτωβρίου 1969) και σε δισκάκι της Lyra τον Φεβρουάριο του 1970. Και τότε άνοιξε ο ασκός του Αιόλου.

Ο Γκίνης, πεισμένος πως ήταν δικό του έργο, κατέθεσε αγωγή. Από την άλλη πλευρά, ο Σαββόπουλος και οι συνεργάτες του υποστήριξαν πως πρόκειται για παραδοσιακό σκοπό. Η Κάλυμνος στάθηκε πίσω από τον καπετάνιο της. Η Αθήνα πίσω από τον «Νιόνιο». Ο Νίκος Μαμαγκάκης και ο Γιάννης Παπαϊωάννου στήριξαν τον Σαββόπουλο.

Ένας άλλος ψαράς, που ισχυρίστηκε πως είχε ακούσει τον σκοπό από το καΐκι του καπετάνιου Ανδρέα Ζέππου, κατέθεσε ότι το «Ντιρλαντά» προϋπήρχε του Γκίνη. Η υπόθεση πήγε στα δικαστήρια, όπου, στις 27 Οκτωβρίου 1970, ο εισαγγελέας έβαλε τελεία: το τραγούδι χαρακτηρίστηκε δημοτικό.

Η απόφαση, ωστόσο, έμοιαζε περισσότερο με συμβιβασμό παρά με δικαίωση. Η Lyra, για να καλύψει και τις δύο πλευρές, άλλαξε την ετικέτα του δίσκου: «Σύνθεσις: Π. Γκίνη ή δημώδες». Και το τραγούδι πέρασε επίσημα στη σφαίρα του ανώνυμου, εκεί όπου, στην πραγματικότητα, ανήκε εξ αρχής.

Η Dalida και το πέρασμα στην αιωνιότητα

Το 1970, η Dalida, η απόλυτη σταρ της μεσογειακής νύχτας, ηχογραφεί το τραγούδι σε γαλλοϊταλική εκδοχή, με τίτλο “Darla Dirladada”. Το κάνει δικό της: ρυθμικό, αισθησιακό, γεμάτο φως. Από τα παριζιάνικα κλαμπ μέχρι τα πλοία του Σηκουάνα, ο ήχος του Αιγαίου χτυπάει σαν τύμπανο.

Από εκεί, το «Ντιρλαντά» μεταφράζεται σε αραβικά, εβραϊκά, τουρκικά, σερβικά, αλβανικά, φινλανδικά, γερμανικά κι όχι μόνο. Ένα καλυμνιώτικο πείραγμα γίνεται παγκόσμια μελωδία. Κι όμως, στην ουσία του, παραμένει ίδιο: ένας ρυθμός για να κρατάς ζωντανό τον άνθρωπο που ανασαίνει κάτω απ’ το νερό.

Το 1993, το γαλλικό συγκρότημα G.O. Culture ανέλαβε να μεταφέρει το «Ντιρλαντά» σε house / techno εκδοχή. Οι στίχοι είχαν πλέον αλλάξει ολοκληρωτικά, παραπέμποντας στην ταινία του Patrice Leconte, Les Bronzés. Το single έγινε το απόλυτο καλοκαιρινό χιτ, παραμένοντας 29 εβδομάδες στο top 50, εκ των οποίων οι 22 στο top 10· ένας ρυθμός της θάλασσας είχε γίνει ρυθμός των πόλεων και των νυχτερινών κλαμπ.

Και πιο πρόσφατα, το 2018, το ρουμανικό συγκρότημα D-l Goe επανέφερε το τραγούδι με electro rock προσέγγιση, τιμώντας την 1η Μαρτίου, το Martisor, όπου οι Ρουμάνοι γιορτάζουν την έλευση της άνοιξης. Η μελωδία που ξεκίνησε από τα κύματα, τις ανάσες και τα παλαμάκια των δυτών, συνεχίζει να μεταμορφώνεται, να ταξιδεύει και να ζωντανεύει σε νέα σώματα και χρόνους, υπενθυμίζοντας ότι ο πολιτισμός, όπως και ο ήχος της θάλασσας, δεν σταματά ποτέ.

Ένα τραγούδι χωρίς τέλος

Σήμερα, πενήντα και πλέον χρόνια μετά, το «Ντιρλαντά» συνεχίζει να επιβιώνει. Σε ραδιόφωνα, σε διασκευές, σε καλοκαιρινά γλέντια. Κανείς δεν θυμάται πια ποιος το έγραψε και ίσως έτσι πρέπει. Γιατί κάποια τραγούδια δεν γεννιούνται για να ανήκουν, αλλά για να κυκλοφορούν.

Το «Ντιρλαντά» είναι μια ζωντανή ανάμνηση του συλλογικού. Μια υπενθύμιση ότι ο πολιτισμός δεν γράφεται μόνο στα στούντιο, αλλά και πάνω στο ξύλο ενός καϊκιού, κάτω από τον ήλιο, ανάμεσα σε ανθρώπους που τραγουδούν για να μη σιωπήσουν.

Απ’ τη Βόρεια Αφρική ως τη Μασσαλία, απ’ τα σφουγγάρια της Καλύμνου ως τη Dalida, το τραγούδι ταξίδεψε πέρα από σύνορα, πέρα από χρόνους. Ένας ρυθμός χωρίς τέλος, που διέσχισε τη Γη κι άφησε πίσω του ένα μυστήριο τόσο βαθύ όσο ο βυθός που το γέννησε.