Η ηθοποιός Ραφίκα Σαουίς συστήνεται στο Grace: «Η εμπειρία μου στη Μόρια με άλλαξε εκ θεμελίων»

Είναι ένα σκληρό έργο γιατί αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα από διαφορετικές γωνίες και σε βάζει να αναρωτηθείς πότε μπορεί να τελειώσει αυτός ο επαναλαμβανόμενος κύκλος του αίματος από την αρχή της ανθρωπότητας μέχρι τώρα. Έτσι κουμπώνει και η αρχαία τραγωδία μέσα σ’ αυτό το έργο. Μάλιστα επιλεγήκαμε από το European Theatre Convention ως ομάδα της παράστασης του Αγαμέμνονα μαζί με ακόμα 9 σκηνοθέτες στο καλλιτεχνικό Φεστιβάλ της Αβινιόν, ώστε να παρουσιάσουμε ένα έργο στο οποίο δουλεύουμε, να το αναπτύξουμε και να κάνουμε ένα lecture performance ώστε να δείξουμε τα αποτελέσματα του έργου προκειμένου να μπορέσει το έργο να αναπτυχθεί περαιτέρω αλλά και να μπορέσει να παρουσιαστεί σε άλλες πόλεις. Για τον Αγαμέμνονα, ο στόχος είναι να μπορέσουμε να κλείσουμε μια περιοδεία και στο εξωτερικό. Ήδη έχουμε κλείσει για του χρόνου να συμμετέχουμε σε ένα φεστιβάλ στην Πορτογαλία.

Ποια είναι  η ανάγκη σου να παίρνεις αρχαία έργα και να τα φέρνεις στο σήμερα;

Τα αρχαία έργα είναι πολύ καλές πλατφόρμες και είναι διαχρονικές βάσεις, δηλαδή μύθοι ή ιστορίες που έχουν ξεκάθαρο συμβολισμό και ένα εννοιολογικό πλαίσιο πολύ καθαρό γιατί είναι αλληγορίες- δεν είναι πραγματικές ιστορίες- είναι συμβολικό και σωματικό θέατρο, το οποίο για μένα έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για το πώς να το κατακτήσουμε αλλά και πώς βρίσκει τη θέση τους σήμερα. Για να μην πω εδώ ότι θα έπρεπε να γίνει ένα τεράστιο έργο από την αρχή επιδοτούμενο όπου τα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας θα μεταφράζονταν με έναν σύγχρονο τρόπο. 

Πώς το εννοείς αυτό;

Η αρχαία δραματουργία έχει την οπτική της πατριαρχίας, μιας παλιάς εποχής που υπάρχουν ψήγματα πατριαρχικά, έτσι κι αλλιώς από τους ίδιους τους μύθους. Για παράδειγμα η Ανδρομάχη λέει στον  Έκτορα: «Έκτορα δε έχω πρόβλημα που έχεις άλλες γυναίκες, αρκεί να το ήξερα οπότε να υπηρετώ και τις ερωμένες σου». Θα μου πεις, άλλες εποχές βέβαια άλλα πλαίσια παρόλα αυτά είναι πολύ σημαντικό τώρα που έχουμε αλλάξει γλώσσα να δούμε τι κάνουμε με αυτά τα κείμενα, πώς τα αντιμετωπίζεις και πώς τα σχολιάζεις και υπό το πρίσμα της μετάφρασης.

Αισθάνομαι ότι βλέπεις την τέχνη σου ολιστικά. Θέλεις να δημιουργείς το δικό σου σύμπαν μέσα από τις παραστάσεις σου…

Προσδιορίζω τον εαυτό μου ως ηθοποιό γιατί ηθοποιός έχω σπουδάσει, όπως και φιλόλογος. Όμως η τέχνη είναι ολιστική, για μένα. Άλλωστε, πολλοί συνάδελφοι έχουν περάσει και στην αντίπερα δημιουργική όχθη της σκηνοθεσίας και της πιο συνολικής εικόνας μιας παράστασης, δημιουργώντας τη δική τους φόρμα. Είναι πάντα πολύ δύσκολο και για τον ηθοποιό και για τον σκηνοθέτη και για τον οποιονδήποτε εργάτη της τέχνης, το γεγονός ότι ζούμε σε ένα ναρκοπέδιο πολιτισμού. Δεν περνάμε εύκολα. Νιώθω ότι μας βάζουν συνεχόμενα και μόνιμα εμπόδια και ενώ όσο μεγαλώνεις και έχεις ένα βιογραφικό, θες τα πράγματα να είναι πιο βατά, εδώ ακολουθούμε την αντίστροφη πορεία: μπορεί να είσαι ο πιο γνωστός ηθοποιός ή μπορεί να είσαι ο καλύτερος σκηνοθέτης και να βρεθείς εκτός δουλειάς… Τα πράγματα είναι μια κινούμενη άμμος χωρίς σημαντικές υποδομές με πενιχρά χρήματα που δίνει το Υπουργείο Πολιτισμού γιατί πραγματικά δεν ξέρω ποιος μπορεί να κάνει τέχνη έτσι-  μόνο οι Έλληνες καλλιτέχνες που είναι εξαιρετικοί, μπορούν να κάνουν τέχνη με μηδενικό προϋπολογισμό και έχουν εκπαιδευτεί σκληρά γι’ αυτό.  

Θα έπρεπε να υπάρχει ένα σύστημα, το οποίο να μπορεί να χρηματοδοτεί τα θέατρα με έναν σοβαρό προϋπολογισμό και να δίνει τη δυνατότητα σε δημιουργούς, εργάτες της τέχνης, να μπορούν πραγματικά να δοκιμάσουν την ικανότητά τους γιατί η αλήθεια είναι ότι δεν μπορείς να κάνεις πράγματα με μια καρέκλα και ένα τραπέζι ούτε μόνον με το σώμα. Είναι αγώνας δρόμου και αντοχής πραγματικά. Από εκεί και πέρα, εγώ πάντα αγαπώ πολύ τα κείμενα, τις ιστορίες των ανθρώπων. Mε συγκινεί πολύ ο προσωπικός αγώνας κάθε ανθρώπου. Mε συγκινεί η ιστορία, όπως γράφεται από τους ανθρώπους και από τα δικά τους λόγια, και πιστεύω σαν άνθρωπος της εποχής μου από τη δική μου δουλειά  ότι πρέπει να φωτίζουμε πράγματα. Πρέπει να μιλάμε για αυτά που μας απασχολούν γιατί είναι μια τραγικά δύσκολη εποχή σε μια μεταβατική όμως διάσταση, και αυτό είναι το ελπιδοφόρο. Ότι πρέπει κάπως να σκοτώσεις και να αντιμετωπίσεις, να παλέψεις με το σκοτάδι για να μπορέσει να βγει από μια χαραμάδα και να πλωθεί το φως. Πιστεύω πολύ στη νέα γενιά. Είναι σημαντικό ότι δημιουργείται μια καινούργια κοινωνία, η οποία έχει περάσει μέσα από πολέμους, έχει περάσει μέσα από τη βία και ξέρει πια να δημιουργεί ένα διαφορετικό λεξιλόγιο και μια διαφορετική γλώσσα. Αυτό είναι πολύ ελπιδοφόρο.

Ο πατέρας σου είναι από τη Συρία. Πώς έχει γράψει λοιπόν η Σύρια στο DNA σου;

Είναι ένα μέρος που θέλω πάρα πολύ να επισκεφθώ. Δεν έχω πάει ακόμα γιατί ο παππούς μου ήταν πολιτικός εξόριστος και μέχρι να φύγει ο Άσαντ, δεν μπορούσαμε να πάμε ενώ τώρα η κατάσταση δεν είναι πολύ υποσχόμενη. Συγκινήθηκα όμως τώρα που συμμετείχα στη γερμανική σειρά «Das zweite Attentat» (Dangerous Truth) –ένα πολιτικό θρίλερ- η οποία ψηφίστηκε ως η καλύτερη crime σειρά της Γερμανίας, που προβλήθηκε στη  prime time ζώνη της τηλεόρασης, και αυτή τη στιγμή προβάλλεται στο ARD Mediathek. Συγκινήθηκα γιατί παίζω μια Ιρακινή, η οποία είναι στην αντίσταση. Είμαι παντρεμένη, με παιδί και είναι σκοπός της ζωής μου να σώσω την πατρίδα μου και να παραδώσω κάποια σημαντικά έγγραφα στη γαλλική και τη γερμανική κατασκοπεία προκειμένου να μπλοκάρουν την Αμερική να επέμβει στη χώρα και να σταματήσει ο πόλεμος. Ο ρόλος μου είναι από τους βασικούς, μιλάω αραβικά, τα οποία τα έμαθα σε μεγάλη ηλικία και ακόμα τα μαθαίνω. Όταν προβλήθηκε η σειρά και είδα τον εαυτό μου, να λειτουργώ και να παίζω στα αραβικά, είδα και μια άλλη πτυχή του εαυτού μου-πώς θα ήταν η Ραφίκα σε μια αραβική χώρα, αν μιλούσε αραβικά. Και ήταν τρομερά αποκαλυπτικό και συγκινητικό. Και αισθάνθηκα ότι έστω με αυτόν τον τρόπο, παίζοντας στα αραβικά, τιμώ ένα κομμάτι του εαυτού μου.

Πώς μεγάλωσες με δύο γονείς από δύο διαφορετικές κουλτούρες αλλά πολύ ελεύθερους;

Ο μπαμπάς μου αν και Σύρος, δεν είναι μουσουλμάνος. Δεν πιστεύει σε κάποια θρησκεία. Είναι και οι δύο γονείς μου κοσμοπολίτες. Σκέφτονται χωρίς σύνορα και χωρίς εθνικές ταυτότητες. Έτσι μεγαλώσαμε κι εγώ και ο αδελφός μου, με έναν τρόπο όπου δεν σκεφτόμασταν σύνορα. Σύνορα δεν έχει αγάπη. Οπότε δε μεγάλωσα με στερεότυπα, παραδόσεις, ήθη και έθιμα από τη Συρία. Τα ήθη και έθιμα που έχω από την Ελλάδα, τα έχω επειδή γεννήθηκα και μεγάλωσα εδώ. Εμένα συγκεκριμένα, επειδή μου αρέσουν πάρα πολύ τα ήθη και τα έθιμα και στη Συρία, αλλά και στην Ελλάδα, μου αρέσει η λαογραφία, και ως φιλόλογος τα έχω διαβάσει, τα έχω σπουδάσει, τα έχω μελετήσει από περιέργεια γιατί γενικά μου αρέσει η έννοια της τελετουργίας των εθίμων. Όμως δεν έχουμε μεγαλώσει με ετικέτες και αυτό μας έχει δώσει γενικότερα μια άλλη πρόσληψη απέναντι στη ζωή.

Αν και είσαι Ελληνίδα, το όνομά σου παραπέμπει στη συριακή καταγωγή σου. Αυτό πώς λειτούργησε στο σχολείο, στις παρέες, στη ζωή σου;    

Έχω δύο ονόματα, Ραφίκα και Ελένη. Όταν συστηνόμουν ως Ελένη Σαουϊς, δεν είχα κανένα πρόβλημα! Ήμουν απαρατήρητη. Το επίθετό μου δεν μου έχει προξενήσει ποτέ κανένα πρόβλημα. Το Ραφίκα, κάνει μπαμ ότι είναι ένα όνομα από κάπου αλλού. Πάρα πολλοί νομίζαν ότι λέγομαι Τσαμπίκα και είμαι από τη Ρόδο (γέλια). Ωστόσο όταν είσαι στο δημοτικό, ειδικά στα 90's που θες να  περνάς απαρατήρητος, το να σε λένε Ραφίκα, δεν είναι ό,τι καλύτερο. Είναι ένας αγώνας καθημερινός γιατί συστήνεσαι από την αρχή. Σε μένα ήταν μόνο το εφέ της πρώτης μέρας του σχολείου, που γύριζαν όλα τα κεφαλάκια. Μετά σε δευτερόλεπτα τελειώνει το ενδιαφέρον και συνεχίζεις να είσαι μέρος του τμήματος  ανάλογα μετά με την προσωπικότητά σου. Κατά τα άλλα, ποτέ δεν υπήρχε η έννοια της διαφορετικότητας ή να αισθανθώ ότι είμαι διαφορετική λόγω, της κατά το ήμισυ, καταγωγής μου. Μετά την προσφυγική κρίση έχω ακούσει σποραδικά: «Πώς τα ξέρεις τα ελληνικά τόσο καλά;» και μια “καημενοποίηση” ότι στο πρόσωπό μου έβλεπαν έναν πρόσφυγα.  

Μιας που αναφέρθηκες στην προσφυγική κρίση, πήγες στη Λέσβο εκείνη την εποχή. Πώς το βίωσες;

Εγώ το βίωσα τραυματικά. Ήταν μια εμπειρία, η οποία θεωρώ ότι με άλλαξε εκ θεμελίων. Υπάρχει η Ραφίκα πριν και η Ραφίκα μετά. Πρώτα απ' όλα γιατί βλέπεις με τα ίδια σου τα μάτια έμπρακτα τον ανθρώπινο πόνο και είσαι μέρος του ανθρώπινου πόνου. Δεν το βλέπεις από τον καναπέ σου, δεν το βλέπεις στο instagram σου. Είσαι εκεί. Και παρόλο που είσαι εκεί, νιώθεις ότι δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Είδα ανθρώπους να μένουν στο περιθώριο μέσα στη βρομιά, σε σκηνές άθλιες και να ζουν καταστάσεις με τρομερή υποτίμηση της ανθρώπινης ύπαρξης.  

Πώς προσπάθησες να βοηθήσεις εσύ;

Ως ηθοποιός, ξεκίνησα να είμαι εμψυχώτρια στη μονάδα ανηλίκων προσφύγων. Πολύ γρήγορα κατάλαβα ότι και δεν έχει νόημα και είναι λίγο παράλογο να κάνεις θέατρο μέσα σε μια «φυλακή». Είναι λίγο σαν να κοιτάς το δάχτυλο και χάνεις το δάσος και αυτό που ουσιαστικά κατέληξα να κάνω είναι να τους κάνω να αισθανθούν αυτά τα παιδιά κυρίαρχα απέναντι στις «φυλακές» που έγιναν για την… ασφάλειά τους, στις εγκαταστάσεις αυτές και στην ουσία να πάρουν μεγάλες μπογιές για τοίχους και να διαλύσουν με ζωγραφιές το κτίριο. Να το κάνουν όλο ένα τεράστιο γκράφιτι με ό,τι ήθελαν οπότε όταν  γράφεις συνθήματα και επεμβαίνεις πάνω στην εγκατάσταση χωρίς ο άλλος να σου κάνει παρατήρηση, αντιλαμβάνεσαι μια αντίληψη ότι κυριαρχείς επάνω στην εγκατάσταση. Έτσι και έκαναν τα παιδιά, ένα τεράστιο γκράφιτι με μηνύματα, πολύ συγκινητικά στους γονείς τους: «μαμά σ' αγαπάω», «μαμά μην με ξεχάσεις», «μπαμπά θα τα καταφέρω». Ήταν αυτό που είχαν την ανάγκη να επικοινωνήσουν με την ελπίδα ότι μπορεί κάποιος τηλεοπτικός σταθμός να κάνει γύρισμα με ελικόπτερα και να φτάσει το μήνυμα στους γονείς τους.

Και μετά συνεργαστήκαμε με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ και μιλούσαμε με τα παιδιά για τα δικαιώματά τους, για τα όνειρά τους χωρίς όμως να τους κρύβουμε την αλήθεια: ότι έχουν έρθει σε ένα γεωγραφικό μέρος του κόσμου, την Ευρώπη, αρκετά δύσκολο. Τα σύνορα είναι κλειστά για σένα, όμως αυτά είναι τα δικαιώματά σου, χρησιμοποίησε τα, χρησιμοποίησε την ευάλωτοτητά σου. Μην σταματάς να ονειρεύεσαι, γιατί εσύ είσαι το μέλλον και εσύ μπορείς να δημιουργήσεις μία καλύτερη κοινωνία από τη στιγμή που ξέρεις τα συστατικά του κόσμου. Προσπαθήσαμε να ενώσουμε τα μεγαλύτερα παιδιά με μέντορες στη χώρα που ήθελαν να πάνε, οπότε με αυτόν τον τρόπο, μέσα από τα κινητά τους, υπήρχε μια σύνδεση, μια επίβλεψη και μια πραγματικότητα για τα όνειρά τους σε σχέση με αυτό που ήθελαν να κάνουν. Για παράδειγμα, μπορεί να έλεγε ένα παιδί: «θέλω να γίνω σέρφερ». Εμείς το φέρναμε σε επαφή με ένα πρωταθλητή σέρφερ στη χώρα που ήθελε να πάει.

Υπάρχει ένα παιδί, μια σκηνή, κάτι που δεν θα ξεχάσεις ποτέ σαν ένα στιγμιότυπο εκείνων των αναμνήσεων;

Υπήρχαν πολλά που δε θα ξεχάσω αλλά ποτέ δεν θα ξεχάσω ένα μικρό αγοράκι δύο ετών, που ήταν μόνο του και ζωγράφιζε συνέχεια μια καρδούλα για τη μαμά του, που μπορεί να την είχε χάσει στην πορεία του μέχρι να φτάσει εδώ. Αυτός ήταν ένας μικρός ήρωας. Επίσης δε θα ξεχάσω έναν πατέρα που κρατούσε στην αγκαλιά του το παιδί του είχε πάθει λεπτοσπείρωση από ποντίκια, και ούρλιαζε γιατί οι αστυνομικοί δεν τον άφηναν να μπει στο χώρο που ήταν οι Γιατροί του Κόσμου. Πήρα το παιδί στα χέρια μου, το πήγα στους γιατρούς, έδωσαν εντολή να πάει στο νοσοκομείο γιατί ήταν σε άθλια κατάσταση. Το νοσοκομείο του έδωσε εξιτήριο και το παιδί πέθανε. Την επομένη εγώ ανέβασα πυρετό γιατί δεν μπορούσα να διαχειριστώ τέτοια συναισθήματα, τόση αδικία. Αισθάνεσαι πολύ μικρός. Έφυγα από τη δομή μέρα μεσημέρι, μέσα στον καύσωνα και περπατούσα μέχρι το τέλος του λιμανιού της Μυτιλήνης για να πάω μόνη μου σε έναν γιατρό, ο οποίος με εξέτασε χωρίς να διαγνώσει κάτι. Ήταν  όμως τεράστια η συναισθηματική πίεση. Και αν την αισθάνεσαι εσύ που πας εκεί ως επισκέπτης, πόσο μάλλον μια παιδική ψυχή. Αυτή η παιδική ψυχή είναι το μέλλον σου και είναι η κοινωνία που θες να ανθίσει. Πώς της συμπεριφέρεσαι έτσι; Και το ίδιο πράγμα γίνεται και στη Γάζα τώρα. Πώς τα διαλύεις έτσι τα παιδιά. Ποιος σου επιτρέπει να διαλύεις έτσι το μέλλον;

Για τη δουλειά σου και τα ευαίσθητα πιστεύω σου, ξέρουμε πολλά. Για τη Ραφίκα δεν ξέρουμε…

Έχω μια βατή συνηθισμένη ζωή ενός σκληρά εργαζόμενου ανθρώπου σε μία δουλειά που πρέπει να προσπαθείς υπερπολλαπλάσια απ’ ότι αν ήμουν σε μια άλλη χώρα. Το μόνο που πια έχω αποφασίσει και έχω καταλάβει στα 39 μου ότι το πιο σημαντικό πράγμα για μένα, είναι οι άνθρωποι και οι σχέσεις. Σ’ αυτά προσθέτω και το επάγγελμά μου. Είναι πολύ σημαντικές οι δουλειές, οι άνθρωποι, οι συζητήσεις, οι σύντροφοι της ζωής μας.

Γιατί στο τέλος της ημέρας ό,τι και να αντιμετωπίσεις- τη δυστροπία, τη δυσκολία, την οικονομική τρύπα, το άγχος, την πίεση- γυρνάς σπίτι και σε παίρνει ο δικός σου άνθρωπος μια αγκαλιά, μιλάς στο τηλέφωνο με μια φίλη σου ή με έναν φίλο σου και νιώθεις ότι αράζεις στο λιμάνι σου. Στο δικό μου κομμάτι της τέχνης δεν είμαστε ούτε συγγραφείς ούτε ζωγράφοι, για να μείνει παρακαταθήκη ένα έργο. Για μας είναι όλα, στιγμές. Επομένως αυτό που μένει σε εσένα που έχεις περάσει αυτή τη στιγμή, από αυτή τη ζωή είναι οι άνθρωποι σου. Είναι οι άνθρωποι γενικά. Είναι οι στιγμές σου. Αυτό δεν το σκεφτόμαστε όσο ζούμε. Δεν σκεφτόμαστε ότι η ζωή μας δεν είναι πρόβα. Η ζωή μας είναι one take.

 Πιστεύεις στο Θεό;

Πιστεύω πολύ στην πίστη και στην αγάπη. Δηλαδή για μένα η πίστη και η αγάπη μετακινούν βουνά. Η πίστη μου μπορεί να είναι σε εσένα ότι μπορείς να κάνεις τα πάντα. Πιστεύω στα παιδιά. Πιστεύω πάρα πολύ στην έννοια του «μαζί», της συλλογικότητας, της κοινότητας, χωρίς ιεραρχίες, του πάμε να αλλάξουμε τα πράγματα και να προσπαθήσουμε. Άκουσα τις προάλλες την Άλκηστι Ζιρώ, την οποία τη θαυμάζω πάρα πολύ για το θάρρος να πάει στο march για τη Γάζα, να λέει: «Τα βλέπεις στη μικρή σου οθόνη, στο κινητό σου, βλέπεις τη γενοκτονία, δεν μπορείς να πεις ότι δεν ήξερες. Άρα κάτι πρέπει να κάνεις γι' αυτό, αν είσαι άνθρωπος». Πρέπει κάτι να κάνεις και δεν έχει σημασία αν καταφέρεις κάτι. Θα νιώθεις όμως ότι κάποια στιγμή, κάτι μπορεί να μετακινηθεί. Και αυτό αποτυπώνεται, καταγράφεται. Και θα μετακινήσει κι άλλους από τη θέση τους.