Η προδοσία δεν είναι απλώς ένα ηθικό παράπτωμα. Για το άτομο που τη δέχεται, μπορεί να αποτελέσει πηγή τραύματος. Δεν μένει στην πράξη, αλλά διαπερνά την αντίληψη, το νευρικό σύστημα, την ταυτότητα του ανθρώπου. Όταν το πρόσωπο ή το σύστημα που εμπιστεύτηκες περισσότερο — ένας σύντροφος, ένας γονέας, μία δομή εξουσίας- σε πληγώνει βαθιά και απροειδοποίητα, τότε ο νους παγώνει. Αυτό ακριβώς ονομάζουμε Σύνδρομο Προδοσίας (Betrayal Trauma Syndrome): ένα σύνολο συμπτωμάτων που αναδύονται όταν η εμπιστοσύνη που στηρίζει την ψυχική σταθερότητα, καταρρέει.
Το σύνδρομο προδοσίας ή αλλιώς τραύμα προδοσίας αποτελεί ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο που αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο ως μία διακριτή μορφή τραύματος. Περιγράφει τη συναισθηματική και ψυχική απορρύθμιση που προκύπτει όταν ένα άτομο προδίδεται από πρόσωπο ή θεσμό στον οποίο είχε επενδύσει συναισθηματικά. Πρόκειται για ένα τραύμα που δεν προέρχεται από φυσική απειλή ή καταστροφή, αλλά από την κατάρρευση του ίδιου του δεσμού που υποτίθεται ότι προσέφερε φροντίδα και προστασία.
Σύνδρομο προδοσίας
Ο όρος πρωτοεισήχθη από την ερευνήτρια Jennifer Freyd, η οποία μελέτησε πώς τα άτομα που έχουν υποστεί προδοσία από σημαντικές σχέσεις εξουσίας ή οικειότητας (οικογένεια, ερωτικοί σύντροφοι, φίλοι, κλπ) αναπτύσσουν μηχανισμούς άρνησης, αποσύνδεσης και συναισθηματικής απώθησης. Η προδοσία που δεν μπορεί να αναγνωριστεί- γιατί είναι υπαρξιακά αφόρητη- οδηγεί σε επιλεκτική αμνησία, διάσπαση προσωπικότητας, χρόνιο άγχος, αίσθημα ντροπής και προβλήματα εμπιστοσύνης.
Πού μπορεί να συμβεί
Το σύνδρομο προδοσίας δεν είναι περιορισμένο σε έναν μόνο χώρο ή τύπο σχέσης. Αντιθέτως, μπορεί να γεννηθεί παντού όπου η εμπιστοσύνη καταρρέει με βίαιο ή παραπλανητικό τρόπο, κι εκεί όπου το άτομο είχε επενδύσει εαυτό, ασφάλεια και νόημα.
Μέσα στην οικογένεια, η προδοσία μπορεί να λάβει τη μορφή εγκατάλειψης, παραμέλησης ή κακοποίησης- είτε συναισθηματικής, σωματικής, είτε και σεξουαλικής- ιδίως όταν προέρχεται από εκείνους που όφειλαν να προσφέρουν φροντίδα και προστασία: έναν γονέα, έναν παππού, έναν αδελφό. Οι πιο βαθιές ρωγμές συχνά χαράσσονται στα παιδικά χρόνια, όταν το άτομο ακόμη διαμορφώνει την αίσθηση του εαυτού.
Στις ερωτικές σχέσεις, η προδοσία μπορεί να εκδηλωθεί μέσα από την απιστία, την εγκατάλειψη, ή πιο ύπουλα, μέσω της χειριστικότητας και της συναισθηματικής ασυνέπειας. Ο σύντροφος που κάποτε παρουσιάστηκε ως ασφαλές λιμάνι, γίνεται πηγή ανασφάλειας, σύγχυσης, ακόμη και τρόμου.
Στις φιλικές σχέσεις, η προδοσία μπορεί να πάρει τη μορφή bullying, λεκτικής κακοποίησης, απαξίωσης, κουτσομπολιών, εκμετάλλευσης και συναισθηματικής αστάθειας.
Στο επαγγελματικό περιβάλλον, το σύνδρομο πυροδοτείται όταν κάποιος βιώνει διαρκή απαξίωση, ψυχολογικό εκφοβισμό, ή εκμετάλλευση από ανωτέρους- ιδιαίτερα όταν έχει δώσει στον οργανισμό ή την ηγεσία εμπιστοσύνη και επαγγελματική αφοσίωση.
Ακόμη και στο συλλογικό επίπεδο, μέσα από πολιτικά καθεστώτα, θρησκευτικά σχήματα ή κοινωνικές δομές που υποσχέθηκαν ελευθερία, δικαιοσύνη ή πνευματική λύτρωση, το άτομο μπορεί να νιώσει βαθιά προδομένο. Όταν οι θεσμοί στους οποίους επένδυσε αξίες, ταυτότητα και ελπίδα καταρρέουν ή αποδεικνύονται θύτες, το τραύμα παίρνει διαστάσεις υπαρξιακές.
Συμπτώματα
Η συμπτωματολογία του συνδρόμου είναι ποικίλη και συχνά μιμείται άλλες διαταραχές, όπως η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), το άγχος, η κατάθλιψη ή οι διαταραχές προσκόλλησης. Αξίζει να σημειωθεί, πως πολύ συχνά το περιστατικό της προδοσίας δεν είναι πρόσφατο- μπορεί να έχει συμβεί μήνες, χρόνια, δεκαετίες πριν και είτε να μην έχουμε καταφέρει να το θεραπεύσουμε είτε κάτι μας ξύπνησε τη μνήμη του τραύματος (trigger). Αν, λοιπόν, βιώνετε έντονα συναισθήματα εξαιτίας παλαιότερων περιστατικών προδοσίας, απιστίας, κλπ, δεν είστε μόνοι.
Συνήθη συμπτώματα περιλαμβάνουν:
- Διάχυτο άγχος ή κρίσεις πανικού
- Αίσθημα συναισθηματικής αποσύνδεσης (emotional numbing)
- Διαταραχές ύπνου ή όρεξης
- Παρορμητικές ή αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές
- Παράλογες ενοχές ή αυτοκατηγορία
- Δυσκολία εμπιστοσύνης σε μελλοντικές σχέσεις
- Διαστρεβλωμένη εικόνα εαυτού και μειωμένη αυτοεκτίμηση
- Συχνά flashbacks ή παρορμητικές σκέψεις σχετικά με το γεγονός
- Αποφυγή υπενθυμίσεων του τραύματος (situational avoidance)
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η γνωστική αποσύνδεση (betrayal blindness), δηλαδή η ασυνείδητη απόκρυψη ή υποβάθμιση της προδοσίας από το ίδιο το άτομο, ως μηχανισμός επιβίωσης όταν η αναγνώριση της αλήθειας θα κατέρριπτε όλο το υποστηρικτικό του πλαίσιο.
Στατιστικά Στοιχεία
- Σύμφωνα με μελέτη της Freyd (2001), έως και 68% των ατόμων που είχαν υποστεί συναισθηματική κακοποίηση από τον γονέα τους, αρχικά αρνούνταν ή υποβάθμιζαν το γεγονός.
- Στις Η.Π.Α., περίπου το 23% των γυναικών που βιώνουν εξωσυζυγική προδοσία αναπτύσσουν συμπτώματα που πληρούν τα κριτήρια για PTSD.
- Σε επαγγελματικά περιβάλλοντα υψηλού ρίσκου (στρατός, ΜΚΟ, υγειονομικές δομές), 1 στους 4 εργαζομένους δηλώνει πως έχει βιώσει θεσμική προδοσία που επηρέασε βαθιά την ψυχολογία του.
- Έρευνες δείχνουν πως 7 στους 10 ενήλικες που αναφέρουν συναισθηματικό τραύμα από στενές σχέσεις παρουσιάζουν συμπτώματα που σχετίζονται με το σύνδρομο προδοσίας. Οι γυναίκες παρουσιάζουν διπλάσια πιθανότητα εμφάνισης, ειδικά σε περιπτώσεις απιστίας ή παιδικής κακοποίησης.
Τα πέντε στάδια επεξεργασίας της προδοσίας
Η εμπειρία της προδοσίας δεν είναι μονοσήμαντη. Δεν είναι ένα γεγονός αλλά ένα ψυχολογικό τοπίο που διανύεται βήμα-βήμα. Αντίστοιχα με τα στάδια του πένθους (Kübler-Ross), το τραύμα της προδοσίας έχει πέντε βασικά στάδια. Αυτά δεν εξελίσσονται απαραίτητα γραμμικά, αλλά λειτουργούν ως ψυχικοί σταθμοί στην πορεία της επιβίωσης και της αποκατάστασης.
1. Άρνηση και γνωστική αποσύνδεση
«Η ψυχή δεν αντέχει να δει το φονικό πρόσωπο πίσω από τους αγαπημένους μας» — Clarissa Pinkola Estés
Η πρώτη αντίδραση είναι η απόρριψη της αλήθειας. Όχι από αφέλεια, αλλά από ανάγκη. Ο εγκέφαλος ενεργοποιεί αμυντικούς μηχανισμούς για να προστατεύσει την ψυχική συνοχή: το άτομο ενδέχεται να υποβαθμίσει το γεγονός ("Δεν ήταν τόσο σοβαρό"), να απορρίψει τη σοβαρότητα της πράξης ("Θα είχε τους λόγους του/της") ή ακόμη και να αρνηθεί ότι υπήρξε προδοσία.
Η άρνηση εδώ δεν είναι επιλογή- είναι επιβίωση. Η συνειδητοποίηση ότι προδόθηκες από το ίδιο πρόσωπο ή σύστημα στο οποίο είχες επενδύσει συναισθηματικά, ισοδυναμεί με ψυχικό σεισμό. Το μυαλό αντιδρά πρώτα με μούδιασμα.
2. Θυμός και εσωτερική διάσπαση
Ο θυμός είναι η άλλη όψη της αγάπης που πονάει»— bell hooks
Καθώς η πραγματικότητα αρχίζει να εισβάλλει, το συναίσθημα που ξεχειλίζει δεν είναι θλίψη, αλλά θυμός.
Ο θυμός αυτός είναι σύνθετος: μπορεί να κατευθύνεται προς το θύτη, αλλά συχνά στρέφεται και προς τον εαυτό. Γιατί δεν το είδα; Γιατί το επέτρεψα; Μήπως φταίω; Σε αυτό το στάδιο, η προδοσία γίνεται προσωπική πληγή κι ο νους αρχίζει να αναπαράγει σενάρια τιμωρίας, απόδοσης ευθυνών, εκδίκησης ή επανόρθωσης.
Ο θυμός, ωστόσο, έχει και κάτι το λυτρωτικό — είναι το πρώτο σημάδι ότι το άτομο αναγνωρίζει πως άξιζε καλύτερη μεταχείριση. Τα περισσότερα άτομα που βιώνουν τραύμα προδοσίας, μένουν σε αυτό το στάδιο περισσότερο, καθώς ο θυμός τους κάνει να νιώθουν μια ασφάλεια: υψώνοντας τα τείχη τους, νιώθουν ότι κανένας δε θα καταφέρει να τους ξαναπληγώσει.
3. Διαπραγμάτευση
«Λέμε ιστορίες στους εαυτούς μας προκειμένου να επιβιώσουμε» — Joan Didion
Το τρίτο στάδιο είναι πιο υπόγειο, πιο υπαρξιακό. Το άτομο προσπαθεί να ξαναγράψει το αφήγημα. Ίσως δεν ήταν ακριβώς προδοσία. Ίσως κάτι μου διέφυγε. Ίσως αν κάνω αυτό, να διορθωθεί. Η διαπραγμάτευση αφορά τόσο την ερμηνεία του παρελθόντος όσο και το μέλλον της σχέσης. Είναι μια απεγνωσμένη απόπειρα να αποφευχθεί η πλήρης κατάρρευση. Πρόκειται για μια στιγμή έντονης ψυχικής σύγχυσης: το άτομο ταλαντεύεται μεταξύ ελπίδας και απελπισίας, λογικής και συναισθηματικού χάους.
4. Κατάθλιψη και υπαρξιακή κόπωση
«Υπέφερα δύο μεγάλα ατυχήματα στη ζωή μου. Το ένα ήταν όταν με χτύπησε το τραμ… Το άλλο ήταν ο Diego. Το δεύτερο ήταν χειρότερο» - Frida Kahlo
Όταν καταρρέει η ελπίδα της αποκατάστασης, της επανένωσης ή της "λογικής εξήγησης", το άτομο βυθίζεται στη συνειδητοποίηση της απώλειας. Όχι μόνο της σχέσης, αλλά της εμπιστοσύνης προς τον άλλον, τον εαυτό, τον κόσμο.
Τα συμπτώματα μοιάζουν με αυτά της κατάθλιψης: απόσυρση, βαθιά κόπωση, εσωστρέφεια, μειωμένη λειτουργικότητα, έλλειψη νοήματος. Αλλά σε αυτήν τη φάση, η κατάθλιψη λειτουργεί και ως απαραίτητο στάδιο σιωπής.
Είναι η στιγμή που η ψυχή επεξεργάζεται το εύρος της απώλειας. Όπως γράφει ο Jung, το τραύμα είναι η ρωγμή από όπου μπαίνει το φως — αλλά πρώτα πρέπει να μείνεις στο σκοτάδι.
5. Αποδοχή και επανένταξη της εμπειρίας
«Δεν θεραπεύεσαι όταν ξεχνάς. Θεραπεύεσαι όταν θυμάσαι χωρίς να πονάς τόσο»- Lewis B. Smedes
Αποδοχή δεν σημαίνει απαραίτητα συγχώρεση. Δεν σημαίνει ότι ως δια μαγείας, όλα είναι καλά.
Αποδοχή εδώ σημαίνει:
— Αναγνωρίζω τι μου συνέβη και θρηνώ για αυτό. Κατανοώ ότι το τραύμα με άλλαξε και ποτέ ξανά δε θα είμαι το άτομο που ήμουν πριν την προδοσία.
— Δεν δικαιολογώ ό,τι συνέβη, αλλά το εντάσσω στη ζωή μου.
— Μαθαίνω να εμπιστεύομαι ξανά, αυτή τη φορά με άλλα κριτήρια, με περισσότερη συνείδηση.
Το άτομο ανακτά την αίσθηση του εαυτού του, αναδομεί τα όριά του, μαθαίνει να διαβάζει τα σημάδια, να προστατεύει την ενσυναίσθησή του χωρίς να την απενεργοποιεί. Δεν επιστρέφεις ποτέ στον «παλιό σου εαυτό» κι αυτό είναι καλό. Η αποδοχή είναι το σημείο όπου το τραύμα γίνεται μνήμη και όχι ανοιχτή πληγή.
Το σύνδρομο προδοσίας είναι από τις πιο λεπτές μορφές ψυχικού τραύματος, γιατί ακυρώνει την ίδια την έννοια της εμπιστοσύνης. Και χωρίς εμπιστοσύνη, ο ψυχισμός δεν μπορεί να σταθεί. Όμως, μέσα από τη διαδικασία της κατανόησης και της αποδοχής, το τραύμα αυτό μπορεί να γίνει εργαλείο εμβάθυνσης και μεταμόρφωσης. Η προδοσία ραγίζει τον πυρήνα σου αλλά μέσα από τη ρωγμή, μπορεί να περάσει το φως.
«There is a crack in everything, that’s how the light gets in» — Leonard Cohen
ΠΗΓΕΣ: Mindwell Psychology NYC, Medical News Today, The BPT Institute, Charlie Health, TEDx Talks
