Κι όμως, η έμφυλη βία κάποτε δεν είχε όνομα- Ένα λεξικό με 34 (γνωστούς και άγνωστους) όρους

Καθώς ο κόσμος κάθε 25 Νοεμβρίου τιμά τη Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών, γίνεται εθνική και διεθνής επιταγή να κατανοήσουμε όχι μόνο τα «μεγάλα» εγκλήματα αλλά και τις καθημερινές, «ύπουλες» μορφές βίας που νομιμοποιούν και συνηγορούν στην αναπαραγωγή των αδικιών. Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τη βία, αλλάζει: όροι που πριν λίγα χρόνια ήταν σπάνιοι ή τεχνικοί έχουν περάσει στο καθημερινό λεξιλόγιο και αναδιαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο πλαισιώνουμε, αντιλαμβανόμαστε και αντιμετωπίζουμε την έμφυλη βία.

Σχετικές διεθνείς αναλύσεις δείχνουν ότι περίπου 1 στις 3 γυναίκες παγκοσμίως έχει υποστεί σωματική ή/και σεξουαλική βία από σύντροφο ή άγνωστο πρόσωπο στη διάρκεια της ζωής της. Η πιο ακραία εκδοχή της έμφυλης βίας, δηλαδή η γυναικοκτονία, παραμένει μαζικό φαινόμενο: εκτιμήσεις και μελέτες εντοπίζουν δεκάδες χιλιάδες τέτοιες δολοφονίες κάθε χρόνο. Παράλληλα, πρακτικές όπως ο παιδικός γάμος ή η κλειτοριδεκτομή εξακολουθούν να πλήττουν εκατομμύρια: περίπου 640 εκατομμύρια γυναίκες σήμερα έχουν παντρευτεί ως κορίτσια· πάνω από 230 εκατομμύρια γυναίκες έχουν υποβληθεί σε κλειτοριδεκτομές παγκοσμίως. Στο πεδίο της οικονομίας, το μισθολογικό χάσμα παραμένει συστηματικό. Στην Ε.Ε. το 2023 ο μέσος όρος της διαφοράς στις ακαθάριστες ωριαίες αποδοχές ήταν περίπου 12%, ενώ τον επόμενο χρόνο το χάσμα μεγάλωσε κατά μία μονάδα.

Την ίδια ώρα, η γλώσσα δεν αρκεί. Χρειάζονται δημόσια πολιτική, πόροι για υποστηρικτικές δομές (ξενώνες, νομική και ψυχολογική βοήθεια), εκπαίδευση επαγγελματιών, ενημέρωση, και τεχνολογικές λύσεις για την προστασία της ιδιωτικότητας και της ασφάλειας στο διαδίκτυο. Η Διεθνής Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών καλεί να μετατρέψουμε το λεξιλόγιο σε δράση με νόμους, υπηρεσίες και κοινωνικές αλλαγές που θα προτάξουν την ασφάλεια, την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα όλων.

Παρακάτω παρουσιάζεται ένα εκτενές «λεξικό» όρων, που μεταφέρουν έννοιες απαραίτητες για την κατανόηση και την καταπολέμηση της έμφυλης βίας.

1. Gaslighting

Ο όρος προέρχεται από το θεατρικό έργο Gas Light (1938) και την κινηματογραφική του μεταφορά (1944), όπου ένας άνδρας χειραγωγεί συστηματικά τη σύζυγό του, προκαλώντας την να αμφισβητεί την αντίληψη και τη μνήμη της για την πραγματικότητα. Στην ταινία, μικρές αλλαγές στο περιβάλλον, όπως η αχνή ένταση των φώτων αερίου, αγνοούνται ή απορρίπτονται από τον σύζυγο, ενώ εκείνος παρουσιάζει τη γυναίκα ως «τρελή», προκειμένου να διεκδικήσει την περιουσία της. Περιγράφει την ψυχολογική χειραγώγηση όπου ο θύτης συστηματικά αμφισβητεί την αντίληψη, τη μνήμη ή την κρίση του θύματος, κάνοντάς το να αμφιβάλλει για την πραγματικότητα που βιώνει. Το φαινόμενο εμφανίζεται σε προσωπικές σχέσεις, αλλά και σε πολιτικό ή εργασιακό περιβάλλον. Το gaslighting αποστερεί από το θύμα την ικανότητα να εκφράσει τη βία που υφίσταται και καθιστά δύσκολη την αναζήτηση βοήθειας, ενισχύοντας την ψυχολογική του απομόνωση.

2. Mansplaining

Πρόκειται για την πατροναριστική ή υποτιμητική εξήγηση που δίνει άνδρας σε γυναίκα, συχνά χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη γνώση ή εμπειρία της γυναίκας ή ακόμη και πάνω σε θέματα που μια γυναίκα θα γνώριζε καλύτερα λόγω εμπειρίας ή/και σπουδών. Αντιπροσωπεύει τις καθημερινές μικροανισότητες και τις έμφυλες αδικίες που υπονομεύουν την αξιοπρέπεια και τη δημόσια συμμετοχή των γυναικών.

3. Κουλτούρα βιασμού (Rape Culture)

Η κουλτούρα βιασμού αναφέρεται σε ένα σύνολο κοινωνικών πρακτικών, νοοτροπιών και συμπεριφορών που κανονικοποιούν, δικαιολογούν ή υποτιμούν τη σεξουαλική βία. Περιλαμβάνει, για παράδειγμα, την ενοχοποίηση των θυμάτων («το φταίξιμο είναι δικό της/του»), την υποβάθμιση της σοβαρότητας των περιστατικών, την αδιαφορία ή την αποσιώπηση καταγγελιών και την ενίσχυση στερεοτύπων για τον ρόλο των φύλων. Ο όρος εξηγεί γιατί πολλές περιπτώσεις σεξουαλικής βίας δεν αναφέρονται ή δεν διώκονται επαρκώς.

4. Revenge Porn (Εκδικητική πορνογραφία)

Η διανομή ή δημοσιοποίηση σεξουαλικών φωτογραφιών ή βίντεο χωρίς τη συγκατάθεση του ατόμου, συνήθως από πρώην σύντροφο, με σκοπό τον εξευτελισμό. Έχει σοβαρές ψυχολογικές, κοινωνικές, οικονομικές και επαγγελματικές συνέπειες για τα θύματα και συνδέεται με ψηφιακές μορφές έμφυλης βίας.

5. Deepfake πορνό

Ψηφιακά παραποιημένα βίντεο ή εικόνες που τοποθετούν πρόσωπα σε σεξουαλικά περιεχόμενα χωρίς τη συγκατάθεσή τους, χρησιμοποιώντας τεχνητή νοημοσύνη. Το deepfake διευρύνει τη δυνατότητα ψηφιακής κακοποίησης, απαιτώντας νέους μηχανισμούς προστασίας και νομοθεσίας.

6. Stalking

Η εμμονική, επαναλαμβανόμενη παρακολούθηση ή επικοινωνία που προκαλεί φόβο στο θύμα. Συχνά αποτελεί πρόδρομο πιο σοβαρών μορφών βίας και υπονομεύει την αίσθηση ασφάλειας του θύματος.

7. Cyberstalking / Ψηφιακή καταδίωξη

Η χρήση ψηφιακών μέσων (social media, GPS, e-mail) για παρακολούθηση, εκφοβισμό ή έλεγχο του θύματος. Επεκτείνει το stalking πέρα από τον φυσικό χώρο· το θύμα δεν έχει ασφαλές σημείο ούτε στον ψηφιακό κόσμο.

8. Ψηφιακή παρενόχληση

Συμπεριλαμβάνει σεξιστικά ή απειλητικά σχόλια, ανεπιθύμητα μηνύματα και μαζικές διαδικτυακές επιθέσεις. Περιορίζει την ελεύθερη έκφραση και συμμετοχή των γυναικών στον δημόσιο χώρο, ενισχύοντας τη σιωπηλή κοινωνική πίεση.

9. Date-rape

Αναφέρεται σε οποιαδήποτε σεξουαλική επίθεση ή βία που συμβαίνει μεταξύ ατόμων που έχουν γνωριστεί ή βρίσκονται σε ραντεβού. Συχνά περιλαμβάνει τη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών (βλ. date-rape drug) για να μειωθεί ή να εξουδετερωθεί η ικανότητα ενός ατόμου για ελεύθερη συναίνεση. Ο όρος ανατρέπει τα στερεότυπα για τον «κλασικό» βιασμό, που συνήθως θεωρείται η βίαιη επίθεση από ξένο. Αντίθετα, πολλές σεξουαλικές επιθέσεις συμβαίνουν εντός πλαισίου οικειότητας, σε περιβάλλον όπου υπάρχει κάποια σχέση ή γνωριμία μεταξύ θύτη και θύματος. Η αναγνώριση αυτής της μορφής βίας είναι κρίσιμη για την κατανόηση των πραγματικών συνθηκών υπό τις οποίες συμβαίνει ο βιασμός και για την προστασία των θυμάτων.

10. Slut Shaming

Αφορά το κοινωνικό στίγμα, την κριτική και την περιθωριοποίηση γυναικών λόγω της σεξουαλικότητάς τους ή των επιλογών τους σε σχέση με το σώμα τους. Στόχος αυτής της συμπεριφοράς είναι ο έλεγχος της γυναικείας συμπεριφοράς και η επιβολή στενών κοινωνικών προτύπων σχετικά με το τι θεωρείται «αποδεκτό» ή «ηθικό». Το Slut Shaming προωθεί την καταδίκη των θυμάτων, καθώς η κοινωνία ενοχοποιεί το θύμα για περιστατικά σεξουαλικής βίας, αντί να στρέφει την ευθύνη στον θύτη, και περιορίζει την αυτοδιάθεση των γυναικών, δυσχεραίνοντας την ελεύθερη έκφραση της σεξουαλικότητας τους, την αυτοδιάθεση του σώματός τους και την αυτονομία της υπόστασής τους.

11. Doxxing

Δημοσιοποίηση ιδιωτικών στοιχείων (διεύθυνση, τηλέφωνο, προσωπικά δεδομένα) συνήθως στο διαδίκτυο με στόχο εκφοβισμό ή βλάβη. Συνδέεται με διαδικτυακές επιθέσεις που συχνά έχουν σεξιστική ή μισογυνική στόχευση.

12. Trafficking (Εμπόριο ανθρώπων)

Η οργανωμένη μεταφορά και εκμετάλλευση ανθρώπων με απάτη, βία ή εξαναγκασμό, κυρίως για σεξουαλική εκμετάλλευση ή καταναγκαστική εργασία. Περισσότερο από το 60% των καταγεγραμμένων θυμάτων παγκοσμίως είναι γυναίκες και κορίτσια.

13. Έγκλημα «τιμής»

Αναφέρεται σε βίαιες ενέργειες – συχνά σωματική κακοποίηση ή ακόμα και δολοφονίες – που δικαιολογούνται από δράστες και κοινότητες ως «προστασία της οικογενειακής τιμής», συνήθως σε σχέση με τον έλεγχο της σεξουαλικής συμπεριφοράς των γυναικών. Τέτοιες πράξεις αποτελούν ακραία μορφή συλλογικού ελέγχου πάνω στο γυναικείο σώμα και στις προσωπικές επιλογές και υπογραμμίζουν τις βαθιές κοινωνικές ανισότητες και το πατριαρχικό πλαίσιο που τις νομιμοποιεί. Σύμφωνα με στοιχεία της UN Women, κάθε χρόνο καταγράφονται παγκοσμίως περίπου 5.000–6.000 θάνατοι γυναικών εξαιτίας εγκλημάτων τιμής, με υψηλή συγκέντρωση σε χώρες της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής και της Νότιας Ασίας.

14. Γυναικείο απαρτχάιντ

Αφορά τον συστηματικό αποκλεισμό των γυναικών από βασικά δικαιώματα και ελευθερίες, μέσω νόμων, πολιτικών, θρησκευτικών πρακτικών ή κοινωνικών θεσμών. Αυτή τη στιγμή, εφαρμόζεται γυναικείο απαρτχάιντ στο Αφγανιστάν μέσα από τις πολιτικές των Ταλιμπάν, που από το 2021 περιορίζουν την πρόσβαση των κοριτσιών και των γυναικών στην εκπαίδευση και στην αγορά εργασίας και απαγορεύουν ουσιαστικά τη συμμετοχή τους στη δημόσια ζωή χωρίς ανδρική συνοδεία. Σύμφωνα με αναφορές της UNESCO, πάνω από 1,1 εκατομμύρια κορίτσια στο Αφγανιστάν έχουν αποκλειστεί από το σχολείο μετά την επιστροφή των Ταλιμπάν στην εξουσία.

15. Γυναικοκτονία

Η γυναικοκτονία είναι η δολοφονία μιας γυναίκας ακριβώς επειδή είναι γυναίκα. Έτσι, το φύλο της τη μετατρέπει σε στόχο μέσα σε ένα σύστημα ανισότητας, ελέγχου και πατριαρχικών αντιλήψεων. Είναι η ακραία, θανατηφόρα κατάληξη της έμφυλης βίας, όπου ο θύτης επιχειρεί να επιβάλλει κυριαρχία, ιδιοκτησιακή αντίληψη ή «τιμωρία» στη γυναίκα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο δράστης δεν είναι άγνωστος. Οι παγκόσμιες εκθέσεις του ΟΗΕ δείχνουν ότι κάθε χρόνο δεκάδες χιλιάδες γυναίκες σκοτώνονται από τον νυν ή πρώην σύντροφό τους ή από μέλος της οικογένειάς τους. Μόνο το 2022, σύμφωνα με στοιχεία της UNODC και της UN Women, περισσότερες από 45.000 γυναίκες και κορίτσια δολοφονήθηκαν από ανθρώπους του στενού τους περιβάλλοντος - περίπου μία κάθε 11 λεπτά!

16. Cat-calling

Προσβλητικά σχόλια, σφυρίγματα ή χειρονομίες σε δημόσιο χώρο. Αποτελεί καθημερινή μορφή σεξουαλικής παρενόχλησης που περιορίζει τη δημόσια παρουσία των γυναικών και των κοριτσιών.

17. Μικροεπιθέσεις (Microaggressions)

Μικρές, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές ή σχόλια που μειώνουν ή αποκλείουν γυναίκες, π.χ. υπονοούμενα για ικανότητες ή σχόλια για εμφάνιση. Συγκαλύπτουν βαθύτερες διακρίσεις και ενθαρρύνουν την πολιτισμική αποδυνάμωση, εν προκειμένω, των γυναικών.

18. Σεξουαλική πίεση (Sexual Coercion)

Πίεση, εκβιασμός ή χειραγώγηση για σεξουαλική επαφή χωρίς ελεύθερη συναίνεση. Μπορεί να είναι ψυχολογική, συναισθηματική ή οικονομική. Είναι μία από τις πιο διαδεδομένες, αλλά υποτιμημένες μορφές σεξουαλικής βίας.

19. Συνεχής έλεγχος σε σχέση (Coercive Control)

Αφορά μακροχρόνιες στρατηγικές ελέγχου σε προσωπικές σχέσεις: οικονομικός περιορισμός, απομόνωση, παρακολούθηση, περιφρόνηση και απειλές. Στόχος είναι η ολοκληρωτική κυριαρχία του θύματος, συχνά χωρίς εμφανή σωματικά ίχνη. Θεωρείται η πιο «σκοτεινή» μορφή ενδοοικογενειακής βίας, με σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες και δυσκολία ανίχνευσης.

20. Σεξουαλική παρενόχληση

Περιλαμβάνει ανεπιθύμητες σεξουαλικές προτάσεις, σχόλια ή χειρονομίες στον χώρο εργασίας, στα social media ή δημόσια. Περιορίζει την πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση και την εργασία, επηρεάζει την ψυχολογική ασφάλεια και απαιτεί νομική προστασία.

21. Σεξουαλική επίθεση

Κάθε σεξουαλική πράξη χωρίς συναίνεση, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού. Αποτελεί σοβαρό έγκλημα με διαχρονικές ψυχολογικές επιπτώσεις. Η έλλειψη συναίνεσης καθιστά τη δράση εγκληματική, ανεξάρτητα από την κοινωνική ή προσωπική σχέση των εμπλεκομένων.

22. Wage gap (Μισθολογικό χάσμα)

Το μισθολογικό χάσμα αναφέρεται στη διαφορά στις μέσες αποδοχές ανδρών και γυναικών για παρόμοιες θέσεις εργασίας ή ισότιμη εργασία. Δεν είναι απλώς ζήτημα ατομικών επιλογών ή διαπραγματεύσεων, αλλά αντικατοπτρίζει συστημικές ανισότητες, όπως περιορισμένες ευκαιρίες ανέλιξης, σεξιστικά στερεότυπα για ικανότητες και ρόλους, και έλλειψη πολιτικών που υποστηρίζουν την ισότητα στην εργασία. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για την ΕΕ το 2024, οι γυναίκες πληρώνονται κατά μέσο όρο 13% λιγότερο από τους άνδρες, ενώ η διαφορά αυξάνεται σε ορισμένους τομείς όπως η τεχνολογία και η χρηματοοικονομική διαχείριση.

23. Victim Blaming (Κατηγορία του θύματος)

Η πρακτική να επιρρίπτεται ευθύνη στο θύμα για τη βία που υπέστη. Βασικό στοιχείο της κουλτούρας βιασμού (βλ. παραπάνω), μειώνει την πιθανότητα καταγγελίας και προστασίας των θυμάτων.

24. Ενδοοικογενειακή βία / Βία από σύντροφο (Intimate Partner Violence)

Σωματική, ψυχολογική ή σεξουαλική βία από νυν ή πρώην σύντροφο. Η πιο συχνή μορφή βίας κατά γυναικών παγκοσμίως, σύμφωνα με τον ΟΗΕ.

25. Οικονομική βία

Έλεγχος ή παρεμπόδιση της οικονομικής αυτονομίας του θύματος, όπως άρνηση πρόσβασης σε χρήματα ή άρνηση εργασίας. Υπονομεύει την ανεξαρτησία και ενισχύει την εξάρτηση από τον θύτη.

26. Συναισθηματική / Ψυχολογική βία

Συστηματική υποτίμηση, ταπείνωση, απειλές ή απομόνωση, με βλάβη στη συναισθηματική σταθερότητα του θύματος. Αόρατη αλλά καταστροφική μορφή βίας, συχνά προηγείται ή συνοδεύει τη σωματική ή/και σεξουαλική βία.

27. Ρητορική μίσους

Λόγος που στοχοθετεί και υποτιμά ομάδες με βάση το φύλο, την καταγωγή, την τάξη, τη θρησκεία κι άλλες ταυτότητες, δημιουργώντας εχθρότητα και νομιμοποιώντας τη βία. Διαμορφώνει κοινωνικά το πλαίσιο όπου η βία θεωρείται «αποδεκτή».

28. Λεκτική βία / σεξιστικός λόγος

Προφορικές επιθέσεις, υβριστικά σχόλια ή μειωτικές εκφράσεις με βάση το φύλο. Υπονομεύει την κοινωνική θέση των γυναικών και κανονικοποιεί την καθημερινή βία.

29. Κλειτοριδεκτομή

Εθιμική ή τελετουργική αφαίρεση ή βλάβη των γυναικείων γεννητικών οργάνων χωρίς ιατρική ανάγκη. Περισσότερες από 230 εκατ. γυναίκες και κορίτσια έχουν υποβληθεί σε κλειτοριδεκτομή, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.

30. Stealthing

Η μη συναινετική αφαίρεση προφυλακτικού κατά τη διάρκεια σεξουαλικής επαφής. Πρόκειται για μορφή σεξουαλικής βίας και παραβίασης εμπιστοσύνης, με σοβαρούς κινδύνους για την υγεία και την ψυχολογία του θύματος.

31. Έμφυλη βία (Gender-based violence)

Ομπρέλα που περιλαμβάνει κάθε μορφή βίας που βασίζεται στο φύλο: σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική. Ο όρος αναδεικνύει ότι η βία κατά των γυναικών είναι αποτέλεσμα κοινωνικών και δομικών ανισοτήτων κι όχι μόνο προσωπικών δυναμικών.

32. Συστημική βία

Η συστημική βία αναφέρεται σε μορφές καταπίεσης και διακρίσεων που υποστηρίζονται ή διευκολύνονται από θεσμούς, νόμους και κρατικές πολιτικές. Δεν πρόκειται απλώς για ατομικές προκαταλήψεις, αλλά για δομές που διατηρούν και αναπαράγουν κοινωνική ανισότητα και περιορίζουν την πρόσβαση των γυναικών σε βασικά δικαιώματα. Η συστημική βία είναι σημαντική γιατί δείχνει ότι η καταπίεση δεν είναι μόνο προσωπική ή ιδιωτική υπόθεση· είναι ενσωματωμένη στους κοινωνικούς και πολιτικούς μηχανισμούς, επηρεάζοντας γενιές γυναικών.

33. Καταναγκαστικός γάμος

Ο καταναγκαστικός γάμος είναι η πρακτική κατά την οποία ένα άτομο παντρεύεται χωρίς να έχει δώσει τη δική του ελεύθερη και πλήρη συναίνεση. Συχνά, πίσω από τέτοιους γάμους βρίσκονται παράγοντες κοινωνικοί, οικονομικοί ή οικογενειακές πιέσεις, αλλά και παραδοσιακά στερεότυπα που θέτουν ως προτεραιότητα την «τιμή» ή την κοινωνική εικόνα της οικογένειας. Παγκοσμίως, εκατομμύρια γυναίκες έχουν παντρευτεί ως ανήλικες ή χωρίς πλήρη συναίνεση. Σύμφωνα με στοιχεία της UNICEF, περίπου 640 εκατομμύρια γυναίκες σήμερα είχαν παντρευτεί πριν τα 18 έτη. Οι καταναγκαστικοί γάμοι περιορίζουν την εκπαίδευση, την προσωπική ανάπτυξη και την οικονομική αυτονομία των γυναικών και συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο ενδοοικογενειακής βίας, σεξουαλικής βίας και ψυχολογικών τραυμάτων.

34. Αναγκαστική στείρωση

Ιστορικά και σύγχρονα παραδείγματα αναγκαστικής ή εκβιαστικής στείρωσης τεκμηριώνουν τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές και κοινωνικές πρακτικές μπορούν να παραβιάσουν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Στις ΗΠΑ η αναγκαστική στείρωση αφορούσε όχι μόνο τα προγράμματα ευγονικής του 20ού αιώνα αλλά και μεταγενέστερες πρακτικές, κυρίως τις δεκαετίες του '60-'70, που έβαζαν στο στόχαστρο κυρίως μαύρες γυναίκες, ιθαγενείς και φτωχές γυναίκες - συχνά χωρίς συναίνεση ή με εξαναγκασμό, και με επίφαση «οικονομικής βοήθειας» ή «ιατρικής φροντίδας». Στην Κεντρική Ευρώπη, συγκεκριμένα σε ομάδες Ρομά στην Τσεχία και τη Σλοβακία, καταγράφονται περιπτώσεις μαζικών στειρώσεων χωρίς συναίνεση. Επιπλέον, αναφέρονται περιστατικά μη συναινετικής χορήγησης αντισυλληπτικών ή πιέσεις σε κοινότητες γυναικών από την Αιθιοπία στο Ισραήλ, με στόχο τον έλεγχο της αναπαραγωγής τους. Η πρακτική αυτή παραβιάζει βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και τις διεθνείς συμβάσεις για την προσωπική αυτονομία και τη σωματική ακεραιότητα. Διεθνείς οργανώσεις, όπως το Human Rights Watch και η OSCE, έχουν τεκμηριώσει τα φαινόμενα, ζητώντας αποζημιώσεις και την πραγματοποίηση δημόσιων ερευνών για τη διασφάλιση της δικαιοσύνης και της πρόληψης παρόμοιων παραβιάσεων.