Το τελευταίο πράγμα που θέλει να ακούσει κάποιος που πάσχει από αϋπνίες είναι το πόσο επικίνδυνες είναι, όμως, είναι η αλήθεια. Ακόμη και μία νύχτα αϋπνίας μπορεί να μας αφήσει αποδιοργανωμένους, ευερέθιστους και ανίκανους να λειτουργήσουμε φυσιολογικά. Η απώλεια ύπνου μπορεί να επηρεάσει την προσοχή, τη συγκέντρωση και τη λήψη αποφάσεων, με αποτέλεσμα ακόμη και απλές δραστηριότητες, όπως η οδήγηση, να γίνονται επικίνδυνες. Σύμφωνα με μελέτες, μια νύχτα χωρίς ύπνο μπορεί να προκαλέσει γνωστική εξασθένηση ισοδύναμη με την οδήγηση υπό την επήρεια αλκοόλ!
Αλλά τι συμβαίνει αν η αϋπνία παρατείνεται; Πώς αντιδρά το σώμα στις 36, 48 ή 72 ώρες χωρίς ύπνο; Η συνεχής έλλειψη ύπνου έχει σοβαρές επιπτώσεις σε σχεδόν όλα τα συστήματα του σώματος, από την καρδιά και το ανοσοποιητικό, μέχρι τον εγκέφαλο και το πεπτικό σύστημα, επηρεάζοντας ακόμα και τη διάθεση και την ψυχική μας υγεία.
Τα στάδια της αϋπνίας
Οι ειδικοί διακρίνουν πέντε στάδια απώλειας ύπνου ανάλογα με το πόσες ώρες ή μέρες έχει μείνει κανείς ξύπνιος. Στο πρώτο στάδιο, μετά από περίπου 24 ώρες χωρίς ύπνο, τα συμπτώματα μπορεί να μοιάζουν ήπια αλλά ήδη δυσχεραίνουν την καθημερινή λειτουργία: κούραση, εκνευρισμός, δυσκολία συγκέντρωσης και αυξημένη πιθανότητα λαθών. Η ικανότητα λήψης αποφάσεων υποφέρει σημαντικά, ενώ η αντίδραση σε ερεθίσματα καθυστερεί σε βαθμό που συγκρίνεται με 0,10% αλκοόλ στο αίμα, δηλαδή ένα ποσοστό που ξεπερνά το νομικό όριο για οδήγηση.
Με την παρατεταμένη έλλειψη ύπνου, όμως, εμφανίζονται οι πρώτες ψευδαισθήσεις ή παραισθήσεις. Έρευνες δείχνουν ότι μετά από 24 ώρες χωρίς ύπνο, σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες αναφέρουν κάποια μορφή οπτικής διαστρέβλωσης, η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε ψυχωσικό επεισόδιο, αν οι ώρες χωρίς ύπνο ξεπεράσουν τις 72. Στις πιο ακραίες περιπτώσεις, όπως το πείραμα του DJ Peter Tripp το 1959 που κράτησε 8 ημέρες, έκαναν την εμφάνισή τους παρανοϊκές ψευδαισθήσεις που μιμούνταν τις φάσεις του REM ύπνου.
Ο Peter Tripp ήταν ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους ραδιοφωνικούς παραγωγούς και DJ της δεκαετίας του ’50. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, ήταν ο εφευρέτης της φράση «rock & roll». Το 1959, αποφάσισε να μείνει ξύπνιος για 201 ώρες, σε ένα «wakeathon» που παρουσιαζόταν ως φιλανθρωπική δράση για το March of Dimes (ΜΚΟ αφιερωμένη στις μαμάδες και τα παιδιά). Κλεισμένος σε μια γυάλινη καμπίνα στην Times Square, συνέχισε να κάνει εκπομπή και να παίζει μουσική ζωντανά, με το κοινό να τον παρακολουθεί σαν αξιοθέατο. Μετά τις πρώτες μέρες, άρχισαν οι παραισθήσεις: έβλεπε έντομα να περπατούν στα παπούτσια του, μιλούσε σε ανύπαρκτους ανθρώπους, μπέρδευε ονειρικές εικόνες με την πραγματικότητα.
Στις τελευταίες 66 ώρες, οι γιατροί που τον παρακολουθούσαν του χορηγούσαν διεγερτικές ουσίες (μεφεδρόνη, το γνωστό M-CAT) για να τον κρατήσουν ξύπνιο. Στο τέλος του πειράματος, ο Tripp βγήκε από τον γυάλινο θάλαμο γυμνός και ουρλιάζοντας. Η ψυχολογική ζημιά όμως ήταν βαθιά! Μετά το τέλος του εγχειρήματος, ο Tripp εμφάνισε σοβαρή ψύχωση και πίστευε για καιρό ότι κάποιος άλλος «υποδυόταν» τον ίδιο του τον εαυτό. Η καριέρα του δεν ανέκαμψε ποτέ πραγματικά, ενώ κι ο γάμος του κατέρρευσε. κι έτσι, η απόπειρά του να σπάσει ένα ρεκόρ έμεινε στην ιστορία ως ένα σκοτεινό παράδειγμα του τι μπορεί να προκαλέσει η ακραία στέρηση ύπνου στον ανθρώπινο νου.
Πώς εξηγούνται, όμως, οι οπτικοακουστικές ψευδαισθήσεις λόγω αϋπνίας; Αιτία φαίνεται να είναι η διαταραχή των επιπέδων ντοπαμίνης, ενός νευροδιαβιβαστή που παίζει σημαντικό ρόλο στη μνήμη, τη διάθεση και την επεξεργασία πληροφοριών, ιδίως κατά τη φάση REM, όπου το σώμα επεξεργάζεται εμπειρίες και όνειρα. Η υπερδιέγερση συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου μπορεί να εξηγήσει τις ακουστικές και οπτικές ψευδαισθήσεις/παραισθήσεις που παρατηρούνται κατά την παρατεταμένη αϋπνία.
Η απεγνωσμένη προσπάθεια του σώματος να κοιμηθεί
Όσο παραμένει κανείς ξύπνιος, το σώμα καταβάλλει συνεχείς προσπάθειες να επιβάλει τον ύπνο. Στις 36 ώρες αϋπνίας, η ανάγκη για ύπνο γίνεται αβάσταχτη και συχνά εμφανίζονται τα λεγόμενα microsleeps: πολύ σύντομα επεισόδια ασυνείδητης κατάστασης, διάρκειας λίγων δευτερολέπτων, κατά τα οποία ο εγκέφαλος “σβήνει”. Έχετε κοιμηθεί ποτέ στο τιμόνι για *κυριολεκτικά* ένα δευτερόλεπτο, μετά από ώρες οδήγησης; Σας έχει πάρει ο ύπνος με τα μάτια ανοιχτά ενώ διαβάζεται σερί για εξεταστική; Αυτό είναι το microsleep. Για εργαζόμενους σε κρίσιμους τομείς, όπως νοσηλευτές, στρατιώτες ή οδηγοούς, αυτό μπορεί να αποβεί επικίνδυνο, ενώ η γνωστική αποκατάσταση από τέτοια σύντομα διαλείμματα ύπνου είναι σχεδόν μηδαμινή.
Η γνωστική ικανότητα επηρεάζεται δραματικά από την παρατεταμένη αϋπνία. Μελέτες έχουν δείξει ότι ο περιορισμένος ύπνος για λίγες ημέρες μειώνει την προσοχή, τη μνήμη, την ταχύτητα αντίδρασης και την ικανότητα εκτέλεσης πολλαπλών εργασιών (multitasking). Οι συμμετέχοντες σε πειράματα με 4–6 ώρες ύπνου ανά νύχτα εμφάνιζαν προβλήματα παρόμοια με εκείνα των ατόμων που έμειναν ξύπνιοι 48 ώρες. Είναι σημαντικό να τονιστεί αυτο, καθώς, οι ελάχιστες ώρες ύπνου είναι εξίσου ανησυχητικές με την αϋπνία (φυσικά, όλα τα σώματα είναι διαφορετικά και για κάποιους ανθρώπους οι 5-6 ώρες ύπνου είναι αρκετές). Στο GRACE είχαμε γράψει για εκείνα τα σημάδια που δείχνουν ότι υποφέρετε από αϋπνίες, ακόμη κι αν σας παίρνει ο ύπνος.
Παράλληλα, η κοινωνική και συναισθηματική κρίση επιδεινώνεται. Η ικανότητα εκτίμησης του κινδύνου και η λήψη αποφάσεων γίνονται ασταθείς. Σε μελέτη όπου οι συμμετέχοντες έπρεπε να παραμείνουν ξύπνιοι για 27 ώρες, στη συνέχεια, δυσκολεύονταν να αξιολογήσουν σωστά τις κοινωνικές καταστάσεις και συχνά αναλάμβαναν περιττό ρίσκο, όπως σε υποθετικά τυχερά παιχνίδια.
Οργανικά και μεταβολικά προβλήματα
Η έλλειψη ύπνου επηρεάζει σχεδόν όλα τα όργανα: την καρδιά, τα νεφρά, το ανοσοποιητικό και το πεπτικό σύστημα. Στις 36 ώρες, ο οργανισμός εισέρχεται σε κατάσταση «μεταβολικού συναγερμού». Η αρτηριακή πίεση αυξάνεται, το σώμα αρχίζει να παράγει περισσότερη κορτιζόλη και παρατηρούνται ψυχολογικές συνέπειες. Η αίσθηση χρόνου γίνεται πιο εύθραυστη και η μνήμη αρχίζει να καταρρέει. Στις 48 ώρες, η επεξεργασία της γλυκόζης μοιάζει πλέον με εκείνη προδιαβητικού οργανισμού. Στις 72 ώρες, τα επίπεδα ντοπαμίνης ανεβοκατεβαίνουν έντονα, προκαλώντας παροδικό ενθουσιασμό ή απότομη κατάρρευση της διάθεσης. Εμφανίζονται πιο σύνθετες ψευδαισθήσεις, παρανοϊκές σκέψεις και αίσθηση αποσύνδεσης από το σώμα. Οι κινητικές λειτουργίες επιδεινώνονται, ενώ η ικανότητα λήψης αποφάσεων καταρρέει πλήρως.
Η μακροχρόνια αϋπνία συνδέεται με υψηλή αρτηριακή πίεση, καρδιακές παθήσεις, διαβήτη τύπου 2, νεφρικές παθήσεις, αύξηση βάρους και μεταβολικές διαταραχές. Η δυσλειτουργία του πεπτικού συστήματος μπορεί να προκαλέσει είτε υπερκατανάλωση φαγητού είτε απώλεια όρεξης, όπως παρατηρείται σε σπάνιες γενετικές ασθένειες όπως η Fatal Familial Insomnia (FFI).
Η FFI είναι το πιο ακραίο παράδειγμα του τι μπορεί να κάνει η πλήρης αϋπνία: προκαλεί σταδιακή, αμετάκλητη νευρολογική κατάρρευση, με απώλεια μνήμης, κινητικών δεξιοτήτων, βασικών σωματικών λειτουργιών. Όταν η ασθένεια φτάσει στο σημείο όπου ο ύπνος εξαφανίζεται εντελώς, το σώμα δεν αντέχει. Η πολυοργανική ανεπάρκεια εμφανίζεται μέσα σε λίγους μήνες και, χωρίς θεραπεία, οδηγεί τελικά στον θάνατο.
Δεν πεθαίνει κανείς από «Χ μέρες χωρίς ύπνο», αλλά από το γεγονός ότι χωρίς ύπνο ο οργανισμός χάνει τη δυνατότητα να ρυθμίζει τη θερμοκρασία, την ανοσία, τις ορμόνες, τον μεταβολισμό, τη μνήμη, ακόμη και τον ίδιο τον καρδιακό ρυθμό. Πρόκειται, δηλαδή, για μια αργή, συστηματική κατάρρευση.
Όχι, δε φτάνει να κοιμηθείτε παραπάνω το Σαββατοκύριακο
Η έλλειψη ύπνου δεν είναι απλώς κόπωση. Είναι σαν να χτίζετε χρέος πάνω στο μυαλό και το σώμα σας. Όταν οι νύχτες χωρίς ύπνο συσσωρεύονται, τα πρώτα θύματα είναι η διάθεση και η ψυχική σας ισορροπία: άγχος, εκνευρισμός, ευερεθιστότητα, ακόμη και κατάθλιψη ή εκρήξεις θυμού γίνονται πολύ πιο πιθανές. Οι σοβαρότερες ψυχικές συνέπειες έρχονται όταν η στέρηση του ύπνου κρατάει μέρες. Εκεί κάνουν την εμφάνισή τους οι ψευδαισθήσεις (βλ. παραπάνω), οι αυτοκαταστροφικές ή αυτοκτονικές σκέψεις, η παράνοια ή η αποπροσωποποίηση, καθώς το μυαλό αρχίζει να «ξεφεύγει».
Και όταν τελικά κοιμηθείτε - ακόμη και αν κοιμηθείς παραπάνω- αυτό δεν σημαίνει ότι «ξεπληρώσατε» το χρέος σας. Έρευνες δείχνουν ότι οι επιπτώσεις μιας περιόδου αϋπνίας μπορεί να συνεχιστούν για μέρες ή και εβδομάδες, κατά τις οποίες, η μνήμη και η συγκέντρωση μένουν υποβαθμισμένες, ο μεταβολισμός παραμένει διαταραγμένος και η διάθεσή σας εύθραυστη. Συχνά όταν δεν κοιμόμαστε αρκετά τις καθημερινές, λέμε ότι θα το «ξεπληρώσουμε» στον εαυτό μας, το Σαββατοκύριακο. Δυστυχώς, ούτε αυτό είναι αρκετό. Για να επανέλθουμε πραγματικά στις... «εργοστασιακές ρυθμίσεις», δεν φτάνουν μια ή δύο νύχτες ανάπαυσης. Χρειάζεται μια σταθερή, κανονική «υγιεινή ύπνου», δηλαδή ρυθμός, πρόγραμμα και σεβασμός στις ανάγκες του σώματος και του εγκεφάλου μας.
Με λίγα λόγια, η αϋπνία δεν είναι ένα περιστασιακό πρόβλημα. Είναι μια μορφή σοβαρού στρες για το μυαλό, το σώμα και την ψυχή. Και η επιστροφή στην κανονικότητα απαιτεί συνειδητή φροντίδα.
