Μπεράτ: Η αλβανική πόλη των «Χιλίων Παραθύρων» αποκαλύπτει ένα πρωτο-χριστιανικό παρελθόν κάτω από τα πέτρινα σοκάκια της

Το Μπεράτ (ή Μπεράτι) δεν ήταν ποτέ απλή πόλη. Το τοπωνύμιο του έχει αλλάξει μορφές, κάθε φορά αντανακλώντας το πολιτικό περιβάλλον: Βεράτιο στα ελληνικά έγγραφα, Berati στα αλβανικά, Βελλέγραδα στη βυζαντινή γραμματεία, Arnaut Belgrad (αλβανικό Βελλιγράδι) στα οθωμανικά αρχεία. Κάθε όνομα ένα αποτύπωμα δύναμης, μια κατάκτηση, μια ιστορία.

View this post on Instagram

A post shared by Greek Reporter (@greekreporter)

Η αρχαία Αντιπάτρεια, που θεωρείται ότι ιδρύθηκε από τον Κάσσανδρο μετά το 314 π.Χ., ήταν αρχικά οικισμός της φυλής των Δεξάρων, πριν μετατραπεί σε μακεδονικό οχυρό. Και από εκεί, καθώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κλονιζόταν και η Βυζαντινή κληρονομούσε τα σαθρά σύνορά της, η πόλη βρέθηκε επανειλημμένα εκτεθειμένη σε σλαβικές εισβολές, σε διοικητικές αλλαγές και θρησκευτικές μετατοπίσεις.

Η ύστερη αρχαιότητα, όμως, παραμένει το πιο ασαφές κομμάτι της ιστορίας της. Η περίοδος όπου οι κοινότητες χριστιανών σχηματίζονταν αργά, σχεδόν υπόγεια και άφηναν ελάχιστα τεκμήρια πίσω τους. Αυτά τα ελάχιστα τεκμήρια έρχονται σήμερα στο φως με τη μορφή ψηφιδωτών δαπέδων, που φέρουν μοτίβα ελληνιστικά στον ρυθμό αλλά χριστιανικά στο περιεχόμενο.

Τα ψηφιδωτά: ένα παράθυρο σε μια πόλη που μεταμορφωνόταν

Οι πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν δύο ψηφιδωτά δάπεδα με σύνθετες γεωμετρικές διατάξεις και διακριτικά χριστιανικά σύμβολα. Σε μια εποχή όπου οι αυτοκρατορίες άλλαζαν θρησκευτική πολιτική και οι τοπικές κοινωνίες δοκίμαζαν νέα σχήματα λατρείας, τέτοια ευρήματα λειτουργούν σαν αναπνοή: επαναφέρουν στη μνήμη το πέρασμα της πόλης από έναν παγανιστικό κόσμο σε έναν χριστιανικό.

Οι αρχαιολόγοι επισημαίνουν ότι τα ψηφιδωτά δείχνουν μια πόλη με έντονη επιρροή από τον ελληνόφωνο πολιτισμό. Οι γραμμές, τα μοτίβα, η σταθερή επιμονή στη γεωμετρία του ύστερου ελληνισμού μαρτυρούν τις επαφές της Αντιπάτρειας με μεγάλα αστικά κέντρα της εποχής. Και ταυτόχρονα, μαρτυρούν ότι η χριστιανική κοινότητα ήταν αρκετά οργανωμένη ώστε να διακοσμήσει χώρους συνάθροισης με δάπεδα υψηλής αισθητικής. Είναι ένα κομμάτι ιστορίας που έλειπε. Και τώρα συμπληρώνεται.

Το Μπεράτ ως σημείο τομής: Μια πόλη ανέκαθεν πολυπολιτισμική

Το Μπεράτ δεν είναι μόνο τα ευρήματά του. Είναι το ίδιο το τοπίο: ένα λίκνο από πέτρα, νερό και θρύλους. Σύμφωνα με έναν αλβανικό μύθο, τα βουνά Τομόρ και Σφίραγκ ήταν κάποτε δύο γίγαντες που πάλεψαν για μια γυναίκα και σκοτώθηκαν στη σύγκρουση, ενώ τα δάκρυά της γυναίκας έγιναν ο ποταμός Άψος (Οσούμ).

Το Μπεράτ, «πόλη-μουσείο» ήδη από το 1961 λόγω της απόφασης του Ενβέρ Χότζα, διατηρεί ακόμη το σύνολο των οθωμανικών σπιτιών του, τις χριστιανικές συνοικίες του, τα στενά δρομάκια που λειτουργούν σαν χάρτης αιώνων. Η Ακρόπολη με το βυζαντινό κάστρο του 13ου αιώνα δεσπόζει πάνω από τον ποταμό, επιβλέποντας τα τζαμιά, τις εκκλησίες και τα σπίτια που μοιάζουν να παρακολουθούν διαρκώς την πόλη μέσα από τα μεγάλα παράθυρά τους.

Το Μπεράτ δε θα το μπερδέψετε με καμία άλλη πόλη της Αλβανίας. Οι όψεις των σπιτιών φτιάχνουν ένα σκηνικό όπου τα παράθυρα στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο λόγω της κλίσης του εδάφους. Δεν είναι τυχαίο ότι χαρακτηρίζεται «Πόλη των Χιλίων Παραθύρων». Η αρχιτεκτονική αυτή, που θυμίζει συγγενικές εικόνες από το Αργυρόκαστρο ή ακόμη και από το Καταντζάρο της Ιταλίας (όπου κάποτε κατοικούσε μια αλβανική μειονότητα), μοιάζει να υψώνει ένα διαρκές πλαίσιο θέασης, σαν να προσφέρει η πόλη μια φυσική, σχεδόν τελετουργική πρόσκληση στον παρατηρητή να την κοιτάξει προσεκτικά.

View this post on Instagram

A post shared by Old Albanian Photos (@oldalbanianphotos)

Στο Μπεράτ, η θρησκεία δεν γίνεται σύνορο

Είναι δύσκολο να μιλήσεις για το Μπεράτ χωρίς να αναφερθείς στη θρησκευτική του σύσταση. Η πόλη είναι ένα ζωντανό παράδειγμα της αλβανικής θρησκευτικής ανεκτικότητας: τζαμιά και εκκλησίες κυριολεκτικά σε απόσταση αναπνοής, συχνά στην ίδια γειτονιά, σαν να υπάρχει μια έμμεση συμφωνία ότι η πίστη είναι ιδιωτική υπόθεση κι όχι αφορμή για σύγκρουση. Αυτό, φυσικά, χαρακτηρίζει όλον τον αλβανικό χώρο.

View this post on Instagram

A post shared by Christopher Hyland (@mrchristopherhyland)

Για παράδειγμα, το Μουσείο Ονούφρι στην πόλη φιλοξενεί μια εικόνα της Παναγίας και πίσω της ορθώνονται μιναρέδες, ένα έργο που δείχνει ότι η συνύπαρξη δεν ήταν ποτέ ανεκτική εκ των υστέρων, αλλά πραγματική και καθημερινή. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ο αείμνηστος Πάπας Φραγκίσκος επέλεξε την Αλβανία ως την πρώτη του Ευρωπαϊκή στάση, όταν εκλέχθηκε Πάπας. Ήθελε να περάσει το μήνυμα ότι είναι απόλυτα εφικτό, διαφορετικές θρησκείες να συνυπάρχουν αρμονικά, γι' αυτό και συναντήθηκε με Αλβανούς Ορθόδοξους, Μουσουλμάνους, Εβραίους, Μπεκτασήδες, Καθολικούς και Προτεστάντες.

View this post on Instagram

A post shared by M Travel (@mtravelvlog)

Ακριβώς βορειοανατολικά της πόλης, το όρος Τομόρ λειτουργεί ως ιερό σημείο για τους χριστιανούς και για τους Μπεκτασήδες (ή δερβίσηδες, μυστικιστική σέκτα του Σούφι Ισλάμ με παγκόσμια έδρα την Αλβανία). Οι δύο παραδόσεις συναντιούνται στο ιερό τους βουνό, χωρίς να συγκρούονται. Τον Δεκαπενταύγουστο, οι χριστιανοί ανεβαίνουν στο βουνό για να τιμήσουν την Κοίμηση της Θεοτόκου. Λίγες ημέρες αργότερα, από τις 20 έως τις 25 Αυγούστου, οι Μπεκτασήδες τιμούν τον Άμπας ιμπν Αλί, έναν από τους σημαντικότερους ήρωές τους, σε τελετουργικό προσκύνημα που περιλαμβάνει θυσίες αμνών και προσευχές για προστασία.

Η παρουσία του τεκέ (ο ναός των Μπεκτασήδων) και του τύρμπε, το οποίο κατά την παράδοση στεγάζει λείψανο του Άμπας ιμπν Αλί, κάνει το τοπίο να λειτουργεί σαν σταυροδρόμι δύο κόσμων. Ακόμη και οι τοπικοί θρύλοι το επιβεβαιώνουν: ο Baba Tomor, η ανθρωπόμορφη εκδοχή του βουνού, θεωρείται επιβίωμα ιλλυρικής θεότητας, μια μορφή που γεφυρώνει τον παγανισμό με τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ.

Η πόλη ως αρχείο της ίδιας της Αλβανίας

Το Μπεράτ υπήρξε κομβικό όχι μόνο στην ύστερη αρχαιότητα, αλλά και στις πολιτικές διαδρομές της Αλβανίας. Στους οθωμανικούς χρόνους, έγινε μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της αυτοκρατορίας. Στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων, πέρασε στον έλεγχο του Αλή Πασά μετά την ήττα του Ιμπραήμ Πασά το 1809. Εδώ λειτουργούσε ελληνικό σχολείο από το 1835. Εδώ οργανώθηκε η πόλη ως εστία της Λίγκας του Πρίζρεν στον 19ο αιώνα. Εδώ ανακηρύχθηκε το αυτοκέφαλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας το 1922. Εδώ, τον Οκτώβριο του 1944, συνεδρίασε το Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης που εγκαθίδρυσε την Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση υπό τον Ενβέρ Χότζα.

Η πόλη δεν υπήρξε ποτέ απλός δέκτης των εξελίξεων. Αντιθέτως, ήταν μέρος τους. Και κάπως έτσι, τα δύο ψηφιδωτά δάπεδα που ήρθαν στο φως τα τελευταία χρόνια, είναι κομμάτι μιας μεγαλύτερης αφήγησης ενός τόπου που αλλάζει διαρκώς μορφές, αλλά επιμένει να διατηρεί το αποτύπωμα κάθε εποχής. Ενός τόπου όπου η ιστορία δεν κατακερματίζεται, αλλά συσσωρεύεται.

Η αξία των ευρημάτων μέσα σε μια πόλη που δεν χρειάζεται αποδείξεις

Τα ψηφιδωτά της Αντιπάτρειας δεν έρχονται για να επαναπροσδιορίσουν το Μπεράτ. Έρχονται για να γεμίσουν ένα κενό, να εξηγήσουν ένα κομμάτι της ύστερης αρχαιότητας της πόλης, να φέρουν πιο κοντά την αφετηρία της χριστιανικής ζωής στον χώρο όπου αυτή εξελίχθηκε σε αδιάκοπο διάλογο με ελληνόφωνες κοινότητες και τοπικές παραδόσεις.

Η ένταξη του ιστορικού κέντρου του Μπεράτ στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 2008 είχε ήδη επισημάνει τη σημασία του ως αστικού συνόλου με σπάνια διαχρονικότητα. Τα νέα ευρήματα ενισχύουν αυτή την αξιολόγηση, καθώς προσθέτουν κρίσιμα δεδομένα για την πρώιμη χριστιανική παρουσία στην περιοχή. Για τους αρχαιολόγους, η ανακάλυψη συμβάλλει στη συμπλήρωση κενών σε μια ιστορική ακολουθία που μέχρι σήμερα βασιζόταν κυρίως σε αποσπασματικές αναφορές. Οι έρευνες συνεχίζονται, με την ελπίδα ότι θα αποκαλυφθούν περισσότερα στοιχεία για την οργάνωση, τον πληθυσμό και τον ρόλο της πόλης στο ευρύτερο δίκτυο της ύστερης αρχαιότητας.

Και στο τέλος, αυτό είναι το Μπεράτ: μια πόλη που δεν ζει για να αποκαλύψει τα μυστικά της, αλλά για να τα διατηρήσει. Μια πόλη που σου επιτρέπει να τη δεις μόνο αν καταφέρεις να κοιτάξεις μέσα από τα χίλια παράθυρά της.