Οταν πρωτοκυκλοφόρησε το 1972 σε µετάφραση Χρήστου Μαλεβίτση το µεγάλο έργο του Χο σέ Ορτέγκα υ Γκασέτ Η εξέγερση των µαζών δεν προκάλεσε την αίσθηση που θα περίµενε κανείς, σε σύγκριση τουλάχιστον µε την αντίστοιχη στον δυτικό κόσµο. Ηταν ίσως αναπόφευκτο. Υπό δικτατορικό καθεστώς ήταν δύσκολο στην Ελλάδα να αγαπηθεί ένα βιβλίο που εκδόθηκε στην Ισπανία το 1930 και καταδίκαζε τον αντιφιλελευθερισµό των µαζών εξαιτίας των οποίων αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη οι δύο µορφές ολοκληρωτισµού: ο φασισµός και ο κοµµουνισµός. Οκτώ δεκαετίες αργότερα ωστόσο το έργο µοιάζει πολύ πιο ριζοσπαστικό από τότε που δηµοσιεύθηκε. Και το ενδιαφέρον γι’ αυτόν τον µεγάλο στοχαστή και θαυµάσιο στυλίστα αναζωπυρώθηκε.
Με την έκδοση του Αισθητικού τρίπτυχου έχουµε στη γλώσσα µας τρία από τα σηµαντικότερα εκτενή δοκίµιά του: τον Απανθρωπισµό της τέχνης και τις Ιδέες για το µυθιστόρηµα (αµφότερα δηµοσιεύθηκαν το 1925), και ένα παλαιότερο, τις Ιδέες για τον Δον Κιχώτη, του 1914. Και στα τρία, έστω κι αν κινούνται στο αισθητικό πεδίο (ιδίως όµως στο πρώτο), θα βρει κανείς τις ιδέες πάνω στις οποίες θεµελιώθηκε η Εξέγερση των µαζών. Η εµβρίθεια, η ακρίβεια, η απλότητα και το απαράµιλλο ύφος του Ορτέγκα υ Γκασέτ καθιστούν τα κείµενα αυτά εξόχως γοητευτικά. Ο Απανθρωπισµός της τέχνης είναι και το πιο αιχµηρό. Θέτει ένα ζήτηµα όσον αφορά την τέχνη που και σήµερα προκαλεί ατελείωτες συζητήσεις. Τι συµβαίνει και πλήθος σύγχρονα καλλιτεχνικά έργα αφήνουν αδιάφορο µεγάλο µέρος του κοινού; Γιατί είµαστε αναγκασµένοι να χρησιµοποιούµε τον διαχωρισµό «µαζική» και «υψηλή» κουλτούρα; Και κυρίως, γιατί αυτός ο διαχωρισµός επιβλήθηκε στον 20ό αιώνα;
Αν στην περίοδο του Μεσοπολέµου η µαζική κοινωνία έκανε τη δυναµική της εµφάνιση, σήµερα αποτελεί την πραγµατικότητα που ζούµε, καθώς έχει αποκτήσει πολύ µεγαλύτερες διαστάσεις. Από την πρώιµη ανάλυση του συγγραφέα προκύπτει ότι εκείνα που πέρασαν στην κοινωνία και στην πολιτική εφαρµόστηκαν πρώτα στη σύγχρονη τέχνη.
Ποιο είναι το σκεπτικό του; Οτι η σύγχρονη τέχνη απανθρωπίζεται. Και αυτό ανοίγει τεράστιο ρήγµα στην κοινωνία, αφού η τέχνη µετατρέπεται σε έναν αυτοτροφοδοτούµενο οργανισµό που ζει αυτόνοµα και παρά την κοινωνία. Ο Ορτέγκα βασίζει την ανάλυσή του σε τρία παραδείγµατα: στο έργο του Μαλαρµέ (από τη λογοτεχνία), στον κυβισµό (από τη ζωγραφική) και στον Ντεµπισί (από τη µουσική). Με αυτούς, υποστηρίζει, αρχίζει ο απανθρωπισµός της τέχνης, δηλαδή η απόρριψη του ανθρωπολογικού της περιεχοµένου, και παραβιάζεται η αριστοτελική δοµή που προϋπέθετε τρεις κατηγορίες: τους ανθρώπους, τα όντα και τα ανόργανα πράγµατα. Τώρα ο άνθρωπος απουσιάζει από την τέχνη και τα όντα σπανίζουν.
Αυτό συνέβη όχι γιατί έλειψαν τα ταλέντα αλλά επειδή η αρνητική επιρροή του παρελθόντος οδηγεί στην εικονοκλασία, η οποία επέρχεται όταν οι τεχνοτροπίες πεθαίνουν, µόλις δηλαδή εξαντληθούν όλοι οι πιθανοί συνδυασµοί. Ενας πολιτισµός της εξάντλησης λοιπόν δεν µπορεί παρά να οδηγεί στον απανθρωπισµό, στον άνθρωπο-«µάζα», στο τέλος της ατοµικής ολοκλήρωσης. «Ζούµε στο µέτρο που ποθούµε να ζήσουµε εντονότερα» µας λέει – και ίσως είναι ο καλύτερος ορισµός αυτού που ο ίδιος εννοεί ως βιωµατική πραγµατικότητα, αλλά και το βαθύτερο κίνητρο που οδηγεί τους ανθρώπους στη δηµιουργία.
Στα 1925 το τέλος του µυθιστορήµατος ήταν µόνιµο θέµα συζήτησης στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής. Το είδος προκαλούσε τον µορφασµό των µοντερνιστών, ενώ οι υπερρεαλιστές διά στόµατος Μπρετόν το είχαν απορρίψει πλήρως. Ο Ορτέγκα το εξετάζει ως αισθητική κατηγορία υποστηρίζοντας ότι το θεµατικό πεδίο του τείνει να εξαντληθεί, ως εκ τούτου ο αναγνώστης θα εστιάζει την προσοχή του όλο και περισσότερο στο ψυχολογικό περιεχόµενο των χαρακτήρων. Η άποψή του προκάλεσε την οργισµένη αντίδραση του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο οποίος υποστήριξε ότι ουσία της αφήγησης είναι η επινόηση εντυπωσιακών ιστοριών και µόνο η ευρηµατική και σοφά δοµηµένη πλοκή καθιστά αποτελεσµατική την πεζογραφική φόρµα.
Τα χρόνια που πέρασαν απέδειξαν ότι η αλήθεια βρίσκεται στη µέση. Εν τούτοις, δεν είναι περιττό να τονίσει κανείς ότι το πάθος του Ορτέγκα δεν τον εµποδίζει να αντιµετωπίζει επιφυλακτικά όρους, ιδέες και συναφή στερεότυπα. Στο τελευταίο δοκίµιο του βιβλίου µάλιστα γράφει κάτι που η πατρότητά του λανθασµένα αποδόθηκε αργότερα στον Ναµπόκοφ: τη λέξη ρεαλισµός τη θέτει πάντοτε εντός εισαγωγικών. Τα δοκίµια µεταφράστηκαν από σπουδαστές του προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μετάφραση-µεταφρασεολογία» του Πανεπιστηµίου Αθηνών υπό την εποπτεία του καθηγητή Βίκτορα Ιβάνοβιτς, ο οποίος εφοδίασε το βιβλίο µε έναν διαφωτιστικό πρόλογο για το έργο του Ορτέγκα υ Γκασέτ. Είναι µια εξαιρετική εργασία.
Ο Ορτέγκα υ Γκασέτ (1883-1955) είναι η δεύτερη μεγάλη φυσιογνωμία της Ισπανίας στη φιλοσοφία, στην κοινωνιολογία και στην αισθητική μετά τον Μιγκέλ ντε Ουναμούνο. Το έργο του άσκησε βαθιά επίδραση στη μεγάλη γενιά του 1927: του Λόρκα, του Ραφαέλ Αλμπέρτι, του Αλεϊχάντρε, του Πέδρο Σαλίνας, του Χόρχε Γκιγέν, αλλά και του Μπουνιουέλ, του Νταλί και του Οσκαρ Ντομίνγκεζ. Δεν περιορίστηκε όμως στα σύνορα της Ισπανίας, την οποία ο κορυφαίος φιλελεύθερος στοχαστής έβλεπε ως «πλώρη της ευρωπαϊκής ψυχής». Επηρέασε το κίνημα του υπαρξισμού στη Γαλλία και στη Γερμανία (τον Χάιντεγκερ ιδιαίτερα).
Ο Ορτέγκα αντιτάχθηκε στο δικτατορικό καθεστώς του Πρίμο ντε Ριβέρα (1923-1930) και, ενώ δεν ήταν αριστερός, όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος το 1936 δεν συντάχθηκε με τις δυνάμεις του Φράνκο. Αντιθέτως, προτίμησε να εγκαταλείψει την Ισπανία και να περάσει το υπόλοιπο του βίου του στο Μπουένος Αϊρες και στη Λισαβόνα. Επέστρεψε στην Ισπανία σε μεγάλη ηλικία, επτά χρόνια πριν από τον θάνατό του.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
