Εκλαϊκευτικά επιστημονικά βιβλία υπάρχουν αρκετά. H ιδιαιτερότητα του Βιβλίου των επιστημών είναι ότι φιλοδοξεί να περιλάβει, με ευσύνοπτο βέβαια τρόπο, το σύνολο των θετικών επιστημών, και μάλιστα από τις απαρχές της ανθρωπότητας. 250 σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις ή, γενικότερα, επιστημονικά συμβάντα-σταθμοί, από το 35000 π.X. περίπου που χρονολογείται η μέτρηση ως το 2000 όταν ολοκληρώνεται η (πρώτη εκδοχή) αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, περιγράφονται το καθένα σε μία σελίδα που συνδυάζεται από ολοσέλιδη, κατά κανόνα έγχρωμη, εικονογράφηση.
Αποκριάτικο καλαμάρι!
Οφείλουμε να επιμείνουμε στην εικονογράφηση που είναι εξαιρετική και η οποία φαίνεται να υπακούει στο εξής κριτήριο: Αν το θέμα είναι τέτοιο που επιδέχεται άμεση απεικόνιση με τρόπο που εμπλουτίζει και συμπληρώνει σε πληροφορία το κείμενο, τότε προκρίνεται ανάλογο οπτικό υλικό. Αν, από την άλλη, το θέμα είναι πιο αφηρημένο ή για οποιοδήποτε λόγο είναι δυσχερής ή ανώφελη η οπτική του αναπαράσταση, τότε προκρίνονται άλλες λύσεις, σχεδόν πάντα πολύ ενδιαφέρουσες. Ενίοτε αποδίδεται τιμή σε εμβληματικές μορφές της επιστήμης με τη χρήση φωτογραφιών ή ζωγραφικών πινάκων που τους αναπαριστούν (π.χ., Νομπέλ-δυναμίτης, Φρόιντ-ασυνείδητο, Αϊνστάιν-ειδική σχετικότητα). Αλλοτε επιστρατεύεται μια παιγνιώδης διάθεση (π.χ., για την καταγωγή των ειδών του Δαρβίνου επιλέγεται το σχέδιο ενός εκπληκτικού αποκριάτικου κουστουμιού ενός καλαμαριού με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά που παρωδεί τη θεωρία του Δαρβίνου· για τον υπολογισμό των πλανητικών αποστάσεων απεικονίζεται ο Λουδοβίκος ΙΔ’, ο αυτοαποκαλούμενος Βασιλιάς-Ηλιος, υποδυόμενος τον Ηλιο στο μπαλέτο H Νύχτα· για το αντισυλληπτικό χάπι αξιοποιείται φωτογραφία ζεύγους «παιδιών των λουλουδιών» να χαριεντίζεται στην ύπαιθρο).
Αξιοπρόσεκτες είναι και οι απεικονίσεις επιστημόνων την ώρα που δουλεύουν στο εργαστήριό τους (π.χ. Φάραντεϊ, Μπόιλ, Λαβουαζιέ). Πάντως οι πιο ωραίες φωτογραφίες είναι εκείνες του μικρόκοσμου (κυτταρικές ή μοριακές δομές) ή του μακρόκοσμου (Διάστημα). H έμφαση στην εικονογράφηση σε συνδυασμό με το ιλουστρασιόν χαρτί και το σκληρό εξώφυλλο παραπέμπει σε coffee table book. Είναι αυτό προβληματικό για ένα τέτοιο βιβλίο; Οχι απαραίτητα. Θα υπερθεμάτιζα μάλιστα. Μπορεί άνετα να τοποθετηθεί σε ιατρεία, κομμωτήρια και άλλους παρόμοιους χώρους! Θέλω να πω ότι ίσως πρέπει να ξεφύγουμε από μια παρωχημένη ακαδημαϊκή προσέγγιση που ακόμη και για έργα εκλαϊκευτικά προτιμά μια σοβαροφανή και αυστηρή μορφή, η οποία – φευ! – αποθαρρύνει το ευρύ κοινό.
H οργάνωση της ύλης
Από την άλλη, είναι βέβαιον ότι πολλοί επιστήμονες θα δυσφορήσουν με τη μέθοδο οργάνωσης της ύλης του βιβλίου και κυρίως με τις άρρητες επιστημολογικές συνδηλώσεις της. Φαντάζομαι ότι η βασική ένστασή τους θα μπορούσε να διατυπωθεί κάπως έτσι: η χρονολογική παράθεση επιστημονικών επιτευγμάτων ως αυτοτελών και ιδιαίτερων ανακαλύψεων ή επινοήσεων υποβάλλει τη λανθασμένη εντύπωση στον αμύητο αναγνώστη ότι η παραγωγή της επιστημονικής γνώσης είναι μια ουσιωδώς σωρευτική διαδικασία και έχει μια γραμμική πορεία στην εξέλιξη της οποίας μεγάλες «στιγμές» την εμπλουτίζουν ή τη διορθώνουν. Αυτή η ένσταση δεν είναι αβάσιμη. Αλλά πάντως σχετικοποιείται αν προσδώσουμε στο βιβλίο τις σωστές του διαστάσεις. Πρέπει, νομίζω, να ιδωθεί σαν ένα καλειδοσκόπιο με το οποίο μπορεί κανείς να ρίξει ματιές στον φαντασμαγορικό κόσμο της επιστήμης, μια αφορμή ίσως για περαιτέρω μελέτη. Δεν είναι μια ιστορία της επιστήμης, πόσο μάλλον η «βίβλος» της. Και σε αυτό το σημείο οι συντελεστές τής (πρωτότυπης αγγλικής) έκδοσης έκαναν φάουλ. Προφανώς για εμπορικούς λόγους επελέγη ο συγκεκριμένος τίτλος, ενώ ταυτόχρονα απαλείφθηκε από το εξώφυλλο το όνομα του επιμελητή, όπως και τα ονόματα των συγγραφέων των επί μέρους λημμάτων στις αντίστοιχες σελίδες. Δίνεται έτσι όντως η εντύπωση ότι το βιβλίο αυτοσυστήνεται ως «αυθεντική» και «αντικειμενική» επιτομή. Παρά την επιφύλαξη αυτή, είναι ένα αξιόλογο έργο αναφοράς με πολύ καλές επιλογές. Δε λείπουν βέβαια κάποια ελάχιστα παράδοξα. Για παράδειγμα, ενώ δεν υπάρχει ιδιαίτερο λήμμα για τις ακτίνες λέιζερ, υπάρχει λήμμα για την Μπακμινστερφουλερίνη!
Μεταξύ της αρχικής αγγλικής έκδοσης και της ελληνικής μεσολάβησε μια τετραετία. Σε αυτό το διάστημα συνέβησαν γεγονότα για τα οποία θα μπορούσε να γίνει αναφορά στην ελληνική. Για παράδειγμα, η Ντόλι, η κλωνοποιημένη προβατίνα στην οποία αφιερώνεται δικαιολογημένα ιδιαίτερο λήμμα, υποβλήθηκε τον Φεβρουάριο του 2003 σε ευθανασία λόγω ανίατης ασθένειας που παρουσίασε, όπως εκτιμήθηκε λόγω παρενεργειών της κλωνοποίησής της. Χωρίς να ισχυρίζομαι ότι τέτοιου είδους παραλείψεις είναι μείζονες, θα ήταν καλό να είχαν αποφευχθεί για την εγκυρότητα μιας κατά τα άλλα πολύ φροντισμένης και αξιόπιστα μεταφρασμένης έκδοσης.
