Η Νορβηγία είναι μια νέα χώρα με «παλιούς» κατοίκους. Κατά συνέπεια η λογοτεχνία της αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο προσδιορισμού της ταυτότητάς της ως έθνους. Την αρχαιότερη ένδειξη γραπτού λόγου στη Νορβηγία αποτελούν οι τευτονικές επιγραφές του 4ου μ.Χ. αιώνα που βρέθηκαν χαραγμένες σε έναν βράχο. Η γλώσσα ήταν η αρχαία νορδική, η οποία με την εμφάνιση και του λατινικού αλφαβήτου το 1000 μ.Χ. μετεξελίχθηκε στην παλαιά νορβηγική, τη γλώσσα στην οποία καταγράφηκε η αρχαία ιστορία της χώρας από εξόριστους κυρίως στην Ισλανδία Νορβηγούς. Το λογοτεχνικό όχημα ήταν η περίφημη σάγκα, (από το ισλανδικό saga ή segjia, που σημαίνει «ό,τι είναι ειπωμένο»), η επική αφηγηματική ποίηση που βασίζεται στην παλαιά νορβηγική μυθολογία. Σημαντικότερη σάγκα είναι η Σφαίρα του Κόσμου που γράφτηκε το 1240 από τον Σνόρι Στούρλουσον. Με τη δανική επικυριαρχία που άρχισε το 1380, η παλαιά νορβηγική γλώσσα εξαφανίστηκε για να αντικατασταθεί από τη δανική, διανθισμένη από ψήγματα νορβηγικών διαλέκτων.
Γύρω στο 1830 ο ρομαντισμός εισέβαλε στη χώρα με κύριο εκφραστή τον ποιητή Χένρικ Βέργκενλαντ ενώ ο κριτικός Γιόχαν Βέλχαβεν υποστήριζε την ανάγκη διατήρησης στενών δεσμών με την ανεπτυγμένη κουλτούρα της Δανίας. Δεν ήταν παρά το 1850 όταν ο Ιβαρ Ασεν, ένας μεγαλοφυής αυτοδίδακτος γλωσσολόγος, κατασκεύασε μια νέα νορβηγική γραπτή γλώσσα στη βάση τοπικών διαλέκτων (τη landsmaal, τη «γλώσσα της επαρχίας», που αργότερα ονομάστηκε νέα νορβηγική), η οποία το 1885 ανακηρύχθηκε ισότιμη της δανικής.
Η ταυτότητα ωστόσο της σύγχρονης Νορβηγίας σχηματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της εθνικής αναγέννησης του τελευταίου αιώνα με τους μεγάλους συγγραφείς, όπως ο Ασμουντ Ολαφσον Βίνιε, ο Μπγιόρνστγερν Μπγιόρνσον (Νομπέλ 1903), ο Κνουτ Χάμσουν (Νομπέλ 1920), η Σίγκριντ Ούντσετ και κυρίως ο Ερρίκος Ιψεν.
Από τότε φυσικά κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι και η χώρα έμεινε για δεκαετίες δέσμια της πάλαι ποτέ λογοτεχνικής ακμής της. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια η νορβηγική λογοτεχνία κάνει ένα μεγάλο άνοιγμα με στόχο να παρουσιάσει το νέο της πρόσωπο στον παγκόσμιο λογοτεχνικό στίβο. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια παίζει η NORLA, μια επιχορηγούμενη αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που έχει στόχο την προώθηση της νορβηγικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, και ως φαίνεται τα καταφέρνει θαυμάσια.
Κυρία Μπρούντεβολ, μπορείτε να μας μιλήστε για το σημερινό πρόσωπο της νορβηγικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό και την ίδρυση της NORLA;
«Οταν ο νεαρός νορβηγός ποιητής Χέρμαν Βίλντενβεϊ έκανε το ντεμπούτο του το 1907, επέμενε να αναγραφεί στην πρώτη σελίδα της συλλογής του: «Ο συγγραφέας είναι πολίτης της Νορβηγίας». Ηξερε από τα ταξίδια του στις ΗΠΑ πόσο συχνά οι νορβηγοί συγγραφείς της εποχής του καταχωρίζονταν σαν Δανοί, επειδή τα βιβλία τους έβγαιναν από δανικούς οίκους και οι δύο γλώσσες δεν απείχαν ιδιαίτερα. Αυτό το επεισόδιο αντανακλά το πόσο περίπλοκο είναι το θέμα της «εθνικής λογοτεχνίας» στη Νορβηγία. Μόνο στις αρχές του αιώνα οι δύο λογοτεχνίες άρχισαν να διαχωρίζονται σε δύο ενότητες. Οσο για τη διεθνή απήχηση, μετά τους μεγάλους συγγραφείς μας των ετών 1850-1930 υπήρξε μια μακρά περίοδος ύφεσης. Για χρόνια ο υπόλοιπος κόσμος δεν ήξερε τίποτε για τη νορβηγική λογοτεχνία πέρα από τον Ερρίκο Ιψεν, τον Κνουτ Χάμσουν και τον Μπγιόρνστγερν Μπγιόρνσον. Ωστόσο πολλά νορβηγικά βιβλία μεταφράζονταν, κυρίως στα γερμανικά, πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το τέλος του πολέμου όμως διερράγησαν οι σχέσεις. Προς τα τέλη της δεκαετίας του ’70 οι νορβηγοί συγγραφείς, έχοντας πλέον απογοητευθεί από τους εκδοτικούς οίκους, οι οποίοι δεν είχαν καμία πολιτική προώθησης του βιβλίου στο εξωτερικό, απευθύνθηκαν στο υπουργείο Πολιτισμού. Ηταν τέτοια η κατάσταση ώστε το 1978 η Ενωση Νορβηγών Συγγραφέων έκανε και μια παράλληλη κίνηση απελπισίας: δημοσίευσε μια αγγελία αναζητώντας ένα πρόσωπο που θα αναλάμβανε την προώθηση των μελών της στο εξωτερικό σε πειραματικό στάδιο. Υπήρχαν κάποια ελάχιστα χρήματα ώστε να στηθεί ένα μικρό γραφείο για να ξεκινήσει μια προσπάθεια. Εκείνο τον καιρό δίδασκα αγγλικά και θεώρησα την αγγελία μια πρόκληση. Αφού ανέλαβα, η πρώτη μου δουλειά ήταν να ψάξω για μεταφραστές στο εξωτερικό. Αναζητούσα ανθρώπους που να ξέρουν νορβηγικά και να γράφουν πολύ καλά στη μητρική τους γλώσσα. Απευθύνθηκα λοιπόν σε πανεπιστήμια που δίδασκαν νορβηγικά. Η πρόσκληση αφορούσε ταλαντούχους μεταφραστές κυρίως από τον φοιτητικό χώρο. Απευθυνθήκαμε πρώτα σε γερμανοφώνους, λόγω της καλής παράδοσης της λογοτεχνίας μας στη Γερμανία. Οργανώθηκε λοιπόν μια συνάντηση με τους καλύτερους νορβηγούς συγγραφείς, τους νέους γερμανούς μεταφραστές και με κάποιους γερμανούς εκδότες. Η συνάντηση έγινε το 1980, για τέσσερις ημέρες, σε ένα κεντρικό ξενοδοχείο. Παρευρέθησαν 15 μεταφραστές και 15 συγγραφείς. Το βασικό πρόβλημά μας ήταν ότι οι γερμανοί εκδότες ήταν πολύ δύσκολο να πεισθούν. Τελικά όμως η προσπάθεια ευοδώθηκε και κατέληξε στο να εκδοθούν αρχικά πέντε βιβλία στη Γερμανία.
Η κυβέρνηση αντιμετώπισε την κίνηση ως μια πολύ καλή ιδέα και το γραφείο απέκτησε μόνιμη υπόσταση, ως μια μη κερδοσκοπική εταιρεία υπό την ονομασία NORLA (Norwegian Literature Abroad), στην οποία και δόθηκε μικρή ετήσια επιχορήγηση 40.000 νορβηγικές κορόνες (σ.σ.: 1,6 εκατ. δρχ.). Η NORLA αναπτύχθηκε, η δράση της απλώθηκε σε πολλές χώρες, με αποτέλεσμα πέρυσι (1998) η επιχορήγηση να είναι 3,1 εκατ. νορβηγικές κορόνες (σ.σ.: 120,4 εκατ. δρχ.)».
Ποιος είναι ο σημερινός ρόλος της NORLA;
«Η NORLA ενεργεί ως ενδιάμεσος φορέας μεταξύ των νορβηγών συγγραφέων και εκδοτών και των αλλοδαπών μεταφραστών, εκδοτών και φορέων που ενδιαφέρονται για τη νορβηγική λογοτεχνία. Ο βασικός ρόλος της είναι η παροχή επιχορηγήσεων για μετάφραση νορβηγικών βιβλίων λογοτεχνίας από εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού. Επίσης διοργανώνει σεμινάρια για μεταφραστές και εκδότες στη Νορβηγία και στο εξωτερικό, παρουσιάσεις βιβλίων και συμμετέχει σε διεθνείς εκθέσεις. Η NORLA εκδίδει και δύο περιοδικά: το «Norwegian Literature», ετήσιο αγγλόφωνο που εκδίδεται με τη συνδρομή της Ενωσης Νορβηγών Συγγραφέων και Μεταφραστών, και το «Newsletter», μια συλλογή κριτικών βιβλίων από τις νορβηγικές εφημερίδες. Και τα δύο διανέμονται δωρεάν».
Ποια είναι η πολιτική βιβλίου στη χώρα σας;
«Στη χώρα εκδίδονται 5.000 τίτλοι ετησίως. Η Νορβηγία έχει το δεύτερο ποσοστό παραγωγής βιβλίων παγκοσμίως μετά την Ισλανδία! Το σύστημα κρατικής υποστήριξης του βιβλίου είναι εξαιρετικό: ενδεικτικά, το νορβηγικό κράτος αγοράζει 1.000 αντίτυπα από κάθε βιβλίο που εκδίδεται για τα παιδικά βιβλία ο αριθμός ανεβαίνει στα 1.500. Ετσι οι νορβηγικοί εκδοτικοί οίκοι έχουν τη δυνατότητα να ρισκάρουν σε νέα ονόματα, να εκδώσουν φέρ’ ειπείν συλλογές νέων ποιητών. Για μια χώρα τεσσάρων εκατομμυρίων, πεντακόσιοι εν ενεργεία συγγραφείς είναι ένα εξαιρετικό ποσοστό. Φέτος εκδόθηκαν 55 τίτλοι μόνο στη γερμανική αγορά. Αλλες αγορές που δείχνουν ενδιαφέρον είναι η αγγλική, η αμερικανική και η λατινοαμερικανική».
Μπορείτε να μας πείτε μερικά ονόματα νορβηγών συγγραφέων με διεθνή απήχηση;
«Θα σας αναφέρω τα κυριότερα σύγχρονα ονόματα μαζί με τα σημαντικότερα βιβλία τους. Η Λιν Ούλμαν (κόρη του Ιγκμαρ Μπέργκμαν και της Λιβ Ούλμαν) με το τρομερά επιτυχημένο μπεστ σέλερ Ενώ κοιμάσαι, ο Ερικ Φόσνες Χάνσεν με το Ψαλμός στο τέλος του ταξιδιού, o Γιον Φος ο οποίος εκτός από σημαντικός μυθιστοριογράφος είναι και το νέο μεγάλο ταλέντο του νορβηγικό θεάτρου· έργα του παίζονται με μεγάλη επιτυχία σε όλη την Ευρώπη με το Υπόστεγο του πλοίου, ο Γιαν Κιάερστατ με το Homo Falsus, η Μπέρλιοτ Χόμπακ με το Η Τιμή της Αγνότητας, ο Ρόι Γιάκομπσεν με το Προβλήματα καρδιάς, ο Ράγκναρ Χόβλαντ με το Μια μοτοσικλέτα τη νύχτα, ο Θόρβαλντ Στιν με το Don Carlos και ο Λαρς Αμουντ Βάγκε με το Oklahoma».
Ποιο είναι το κριτήριο για τη διείσδυση και τη συνακόλουθη επιτυχία ενός νορβηγικού βιβλίου στη διεθνή αγορά;
«Κάποιοι υποστηρίζουν ότι προϋπόθεση για την επιτυχία ενός βιβλίου μας στο εξωτερικό είναι το να «μην είναι πολύ νορβηγικό». Τι θα πει όμως αυτό; Οταν κάτι θεωρείται «νορβηγικό» σημαίνει αυτόματα αντίθετο του οικουμενικού; Τι σημαίνει φέρ’ ειπείν για ένα βιβλίο το να είναι «πολύ αγγλικό»; Ενας άγγλος συγγραφέας μπορεί να περιγράψει ωραιότατα το πιο περίπλοκο εγγλέζικο φαινόμενο και να ευελπιστεί ότι θα γίνει κατανοητός. Δεν υπάρχει φαινόμενο σε αυτό τον κόσμο που να είναι τόσο ξένο και άγνωστο ώστε να μην μπορεί να θεωρηθεί οικουμενικό. Το οικουμενικό μπορεί κάλλιστα να πηγάζει από το εντόπιο. Τώρα, όσον αφορά τα θέματα των συγγραφέων μας, αυτά ποικίλλουν. Μπορεί να εκφράζουν την αποξένωση της σύγχρονης ζωής, να περιγράφουν τις εξωτικές μικρές κοινότητες που βρίσκονται στις βάσεις των φιόρδ ή εκείνες που ζουν στα βουνά του αρκτικού κύκλου. Το εξωτικό πολλές φορές είναι και πιο οικουμενικό, οι καλύτεροι συγγραφείς μας ερευνώντας βαθιά στη νορβηγική ψυχή ανασύρουν πράγματα που αφορούν όλους μας, την παγκόσμια κοινότητα. Εκείνο όμως που πραγματικά παίζει τεράστιο ρόλο στην επιτυχία ενός βιβλίου μιας μικρής χώρας σαν τη Νορβηγία είναι η μετάφραση. Στη μετάδοση πολιτισμού μέσα από το βιβλίο ο μεταφραστής είναι ένας σημαντικότατος παράγων. Φυσικά υπάρχει και στη Νορβηγία το διεθνές φαινόμενο της Kiosk Literature, της λογοτεχνίας των περιπτέρων, με τη μαζική παραγωγή αισθηματικών μυθιστορημάτων που ενίοτε χτυπούν εξωφρενικά νούμερα. Η Μάργκριτ Ζαντέμο έχει πουλήσει αναρίθμητα αντίτυπα παγκοσμίως. Επίσης υπάρχουν σειρές βιβλίων με τους ίδιους χαρακτήρες να εμφανίζονται σε νέες περιπέτειες. Μη φανταστείτε όμως ότι και από αυτά αγοράζει 1.000 αντίτυπα το κράτος! Υπάρχει επιτροπή που ελέγχει την ποιότητα.
Τα νορβηγικά βιβλία με τη μεγαλύτερη διεθνή απήχηση είναι βιβλία για παιδιά, θρίλερ, ιστορικά μυθιστορήματα και μυθιστορήματα με ιδεολογικό περιεχόμενο. Ειδικά για τα παιδικά βιβλία η περίοδος μετά το ’60 ήταν χρυσούς αιώνας για τη νορβηγική λογοτεχνία. Συγγραφείς όπως οι Τόρμπγιορν Εγκνερ, Αλφ Πρόισεν, Ανν-Καθ Βέστλι υπήρξαν ιδιαίτερα πετυχημένοι ενώ πρόσφατα ο Γιόστεϊν Γκάρντερ με τον Κόσμο της Σοφίας απέκτησε τους περισσότερους αναγνώστες παγκοσμίως από την εποχή του Ιψεν και του Χάμσουν, έχοντας μεταφραστεί σε περισσότερες από 40 γλώσσες».
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Κέδρος κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του «Ο έβδομος ελέφαντας».
