Η λέξη «κρίση», όταν χρησιμοποιείται στην πολιτική και οικονομική ανάλυση, φέρνει συνειρμούς παρακμής. Ο Μαρκ Μαζάουερ, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, τους διαψεύδει στο βιβλίο του Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου (πρώτη έκδοση Clarendon Press, Οξφόρδη, 1991). Συγκεκριμένα ο Μαζάουερ δείχνει πώς η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 δημιούργησε ευκαιρίες για αυτάρκη οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Ως τότε η οικονομία της χώρας ήταν κυρίως προσανατολισμένη στο εξαγωγικό εμπόριο σταφίδας, καπνού και λίγων ακόμη αγροτικών προϊόντων. Λόγω της κρίσης η Ελλάδα αναγκάστηκε να ακολουθήσει μια πολιτική υποκατάστασης εισαγωγών, πράγμα που πέτυχε ως έναν βαθμό ως τα μέσα της δεκαετίας του 1930.
Αλλοι, ειδικότεροι, θα κρίνουν την επάρκεια του Μαζάουερ ως ιστορικού της οικονομίας. Αν κρίνουμε από τη φήμη του βιβλίου, προτού καν μεταφραστεί δόκιμα από τον ειδικό στην ιστορία του Μεσοπολέμου και λέκτορα Πολιτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Σπύρο Μαρκέτο, η συμβολή του συγγραφέα στην οικονομική ιστορία της Ελλάδας είναι σημαντική. Το όφελος για άλλα ερευνητικά πεδία δεν είναι μικρότερο. Οι αιτίες γι’ αυτό είναι δύο. Πρώτον, γιατί σπανίζουν οι μελέτες για το πώς διαμορφώνονται οι δημόσιες πολιτικές στην Ελλάδα. Το βιβλίο αφορά τη μακροοικονομική, τη νομισματική, τη βιομηχανική και την αγροτική πολιτική και χαρτογραφεί το πλέγμα των συμφερόντων και των ιδεών που οδήγησαν, π.χ., στην προτεραιότητα της αγροτικής έναντι της βιομηχανικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Δεύτερον, μια κλασική παραδοχή λέει ότι οι αλλαγές στο πολιτικό επίπεδο της κοινωνίας είναι ταχύτερες από ό,τι στο οικονομικό. Στο οικονομικό υπέδαφος της κοινωνίας οι μετασχηματισμοί είναι πιο αργοί από ό,τι στην πολιτική επιφάνεια. Αντιθέτως, ο Μαζάουερ δείχνει πόσο παράδοξη ήταν η αντίδραση του πολιτικού συστήματος στην οικονομική κρίση του 1929. Οι πολιτικές «ελίτ» και η κρατική μηχανή έμειναν δέσμιες παραδοσιακών αντιπαλοτήτων. Λειτούργησαν με τους όρους του διχασμού βενιζελικών – αντιβενιζελικών ενώ η οικονομία και η κοινωνία άλλαζαν ραγδαία γύρω τους.
Οι μετασχηματισμοί σε διάφορα επίπεδα της κοινωνίας είναι το μοτίβο και του δευτέρου βιβλίου του Μαζάουερ Τα Βαλκάνια (πρώτη έκδοση Weidenfeld και Nicolson, Λονδίνο, 2000). Και εδώ συναντάμε δείγματα της ικανότητας του συγγραφέα να υπονομεύει κλασικές παραδοχές. Μία από αυτές είναι ότι η βία είναι ενδημική στα Βαλκάνια. Μια άλλη είναι ότι οι ξένες δυνάμεις – διαφορετικές κάθε φορά – ευθύνονται για την κακοδαιμονία των Βαλκανίων. Ο Μαζάουερ αμφισβητεί και τις δύο παραδοχές και προτείνει ένα πιο σύνθετο ερμηνευτικό σχήμα: «… Ο εικοστός αιώνας, όπως και ο δέκατος ένατος, στιγματίστηκε από την αιματηρή διασταύρωση των περιφερειακών βαλκανικών διαφορών με τον ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων. Η εποχή των θρησκειών είχε λήξει, η εποχή των ιδεολογιών άρχιζε: ο εθνικισμός ρίζωσε και στις δύο» (σ. 196).
Το σχήμα αυτό συνοδεύεται από λεπτές διαφοροποιήσεις (π.χ., την αντιδιαστολή ανάμεσα στην απλή συμβίωση και στην ανοχή μεταξύ των βαλκανικών εθνοτήτων) και τεκμηριώνεται με στοιχεία από την πολιτική και κοινωνική ιστορία του 19ου και του 20ού αιώνα. Μεταξύ των έξι κεφαλαίων του βιβλίου τα πρώτα είναι τα πιο πλούσια σε υλικό από τη γεωγραφία και την κοινωνική ανθρωπολογία. Το προτελευταίο κεφάλαιο («Το χτίσιμο του έθνους κράτους») έχει γραφεί κάπως βιαστικά. Το βιβλίο φθάνει ως και το 1999, χωρίς να αναλύει τον πόλεμο της Βοσνίας (1992-1995) ούτε το οξυμένο ήδη από το 1987 πρόβλημα του Κοσσυφοπεδίου. Σε αυτά τα θέματα αφιερώνει συνολικά δύο παραγράφους. Στην ελληνική έκδοση του βιβλίου ο καλός μεταφραστής Κωνσταντίνος Κουρεμένος έχει προσθέσει σημειώσεις που βοηθούν στην κατανόηση του κειμένου.
Συνοπτικά το βιβλίο Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, που, σημειωτέον, προέρχεται από τη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα, είναι μια υποδειγματική μονογραφία. Το βιβλίο Τα Βαλκάνια είναι μάλλον ένα εισαγωγικό εγχειρίδιο με άποψη. Είναι ενδιαφέρον και ίσως καθόλου συμπτωματικό ότι τα έργα αυτά, γραμμένα από τον γνωστό βρετανό ιστορικό της Σκοτεινής ηπείρου, εντάσσονται στη θεματολογία και της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας. Για ένα μεγάλο διάστημα μετά τη μεταπολίτευση του 1974 η ελληνική ιστοριογραφία ήταν στραμμένη στη μελέτη της οικονομίας. Η έμφαση στην οικονομική ιστορία, υπό την επιρροή των μαρξιστικών ιδεών και της γαλλικής σχολής των Annales, ήταν μια χρήσιμη αντίδραση στην πολύ παραδοσιακή πολιτική ιστορία η οποία κυριαρχούσε, τουλάχιστον ως τη μεταπολίτευση, στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα. Στη συνέχεια, η ελληνική ιστοριογραφία, αφού διήλθε και από μια ενδιάμεση φάση ενδιαφέροντος για την κοινωνική ιστορία, επεκτάθηκε σε άλλους τομείς: στην ιστορία των ιδεών, του αθλητισμού, της νεολαίας, των συλλογικών ταυτοτήτων, καθώς και στην ιστορία κάποιων συλλογικών υποκειμένων της Ιστορίας που για καιρό είχαν μείνει στα αζήτητα (πολιτικοί κρατούμενοι, εθνικές μειονότητες κ.ά.) Σήμερα, χωρίς οι παλαιότερες κατευθύνσεις να έχουν παραμεριστεί, παρατηρείται μια εκ νέου άνθηση της πολιτικής ιστορίας, με έμφαση στη μεταπολεμική περίοδο, καθώς και στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή στην οποία εντάσσεται η Ελλάδα. Τα δύο βιβλία του Μαζάουερ αντανακλούν τα όρια της παραπάνω εξέλιξης καθώς το πρώτο αφορά την οικονομική ιστορία του Μεσοπολέμου και το δεύτερο την πολιτική και κοινωνική ιστορία των Βαλκανίων.
Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών και «ανώτερος ερευνητικός εταίρος» του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου της London School of Economics.
