Το 2002 και το 2006 το Ινστιτούτο Ερευνών για την Ειρήνη στη Μέση Ανατολή (PRIME) δημοσίευσε δύο μικρά σχολικά εγχειρίδια ιστορίας με τίτλους «Μαθαίνοντας την ιστορική αφήγηση ο ένας του άλλου» και «Δίπλα-δίπλα: Παράλληλες ιστορίες Ισραήλ και Παλαιστίνης».
Μέχρι το 2009 είχε κυκλοφορήσει εβραϊκή και αραβική έκδοση των βιβλίων καθώς και ψηφιακός οδηγός για τους εκπαιδευτικούς. Το κείμενο ήταν χωρισμένο σε δύο στήλες που περιείχαν την «επίσημη» ή κυρίαρχη αφήγηση για τα ίδια γεγονότα από την πλευρά αφενός των Ισραηλινών και αφετέρου των Παλαιστινίων, ενώ υπήρχε και μια κενή στήλη για να γράφουν τις σημειώσεις τους οι μαθητές.
Στόχος αυτού του προγράμματος, που ενέπλεξε και εκπαιδευτικούς από τις δύο πλευρές σε επιμορφωτικές δράσεις, ήταν η πορεία προς τη συμφιλίωση και την ειρήνη μέσω μιας διαδικασίας κατανόησης, αναγνώρισης και σεβασμού (αν και όχι απαραιτήτως αποδοχής) της άποψης του άλλου.
Οι καθηγητές Νταν Μπαρ-Ον και Σάμι Αντουάν είχαν αναλάβει αυτή την πρωτοβουλία στη διάρκεια της δεύτερης Ιντιφάντα και μέσα σε ένα κλίμα απογοήτευσης σχετικά με τις προοπτικές για ειρήνη μετά την υπογραφή των Συμφωνιών του Οσλο το 1993.
Σήμερα, αφού έχουν παρέλθει δεκαετίες με νέους κύκλους βίας και ένοπλης σύγκρουσης, βρισκόμαστε σε ένα σημείο τραγικής – και ίσως έσχατης – κλιμάκωσης μέσω των γενοκτονικών πολιτικών της κυβέρνησης του Ισραήλ στη Λωρίδα της Γάζας.
Πόσο δυνατή μοιάζει η συμφιλίωση μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων εφόσον η σφαγή και ο πόλεμος σταματήσουν; Μπορεί η ιστορική αφήγηση να γίνει μέσο για μια εκπαίδευση για την ειρήνη όπως την είχαν σχεδιάσει «από τα κάτω» ο Ισραηλινός Νταν Μπαρ-Ον και ο Παλαιστίνιος Σάμι Αντουάν;
Το σχέδιο που υλοποίησε το PRIME δεν αποτελούσε μεμονωμένη ενέργεια αλλά εντασσόταν σε μια παράδοση που ανάγεται στον Μεσοπόλεμο, σύμφωνα με την οποία η εκπαίδευση, και μάλιστα η διδασκαλία της ιστορίας, θα πρέπει να ενσωματωθεί σε δράσεις οικοδόμησης της ειρήνης, κυρίως σε μετα-συγκρουσιακές κοινωνίες. Στις περιπτώσεις αυτές, η συμφιλίωση νοείται ως διαδικασία θεραπείας του τραύματος σε θύματα και θύτες, ενσυναίσθησης για την οδύνη των άλλων και εν τέλει απονομής δικαιοσύνης.
Ορίζοντας την αλήθεια, αναλαμβάνοντας την ευθύνη, απαιτώντας δικαιοσύνη, συγχωρώντας ή έστω αντιμετωπίζοντας τις αδικίες του παρελθόντος και εν τέλει ενσωματώνοντας τη συνειδητοποίηση των λαθών του παρελθόντος στη συλλογική μνήμη, είναι δυνατόν να επιτευχθεί ο ύστατος σκοπός της συμφιλίωσης, η ειρήνη και η ειρηνική συμβίωση.
Πόσο εφικτοί είναι όμως αυτοί οι στόχοι στην περίπτωση της ισραηλινο-παλαιστινιακής σύγκρουσης; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για τη συμφιλίωση μεταξύ θυτών και θυμάτων;
Η μέθοδος της ισραηλινο-παλαιστινιακής πρωτοβουλίας του 2002 ήταν η «διπλή αφήγηση», όπου αντιπαρατίθεντο η εθνικιστική παλαιστινιακή και η σιωνιστική ισραηλινή αφήγηση, με στόχο, μέσω του κριτικού αναστοχασμού που θα προκαλούσε η επαφή με την «αλήθεια» του αντιπάλου, την αμοιβαία αποδοχή, την ενδο-ομαδική ενσυναίσθηση και τη μείωση της ανταγωνιστικής θυματοποίησης.
Το μοντέλο βασιζόταν σε σεμινάρια ομαδικής θεραπείας που οργάνωνε ο ισραηλινός ψυχολόγος Νταν Μπαρ-Ον, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μπεν Γκουριόν, και όπου μετείχαν τόσο απόγονοι θυμάτων του Ολοκαυτώματος όσο και απόγονοι επιφανών Ναζί.
Αφετέρου, η διπολική δομή του εγχειριδίου παρέπεμπε στην ατζέντα των συμφωνιών του Οσλο, που πρόβλεπε δύο κράτη για δύο διακριτά έθνη. Αναπόφευκτα, η δομή αυτή εμφάνιζε ως εξίσου νόμιμες τις δύο αφηγήσεις παρά τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις των δύο εθνοτήτων και τις εμφανείς ασυμμετρίες μεταξύ τους. Τα προβλήματα ωστόσο δεν προέρχονταν τόσο από το ίδιο το εγχειρίδιο ιστορίας όσο από το εξωτερικό συγκρουσιακό περιβάλλον.
Η συνέχιση της κατοχής της Δυτικής Οχθης και η επέκταση των ισραηλινών εποικισμών, η εμφάνιση και επικράτηση της Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας, οι επαναλαμβανόμενοι κύκλοι βίας και οι συνεχείς ανθρώπινες απώλειες βάθαιναν την αμοιβαία εχθρότητα και ακύρωναν απόπειρες συμφιλίωσης που ξεκινούσαν από την κοινωνία των πολιτών.
Οι δραστηριότητες του προγράμματος πάγωσαν με τον πόλεμο στη Γάζα (2008-2009) και τον θάνατο του χαρισματικού Νταν Μπαρ-Ον (2008). Ούτως η άλλως καμία πλευρά δεν είχε εγκρίνει επίσημα το εγχειρίδιο για να διδαχθεί στα σχολεία, ενώ τα μέλη της ομάδας, όταν η βία κλιμακωνόταν, αντιμετώπιζαν δυσπιστία έως ανοιχτή εχθρότητα από τους ομοεθνείς τους λόγω της εμπλοκής τους σε μια παρόμοια πρωτοβουλία συμφιλίωσης.
Οι πρόσφατες εξελίξεις δεν αφήνουν περιθώρια για σχεδιασμούς διαδικασιών συμφιλίωσης. Στην πραγματικότητα, ακόμη κι αν ο πόλεμος σταματήσει, προτεραιότητα θα έχει η περίθαλψη των θυμάτων, η αντιμετώπιση της φτώχειας και της επισιτιστικής κρίσης, η ανοικοδόμηση των ερειπίων, η αποκατάσταση των οικονομικών και κοινωνικών λειτουργιών. Και, βεβαίως, όλα εξαρτώνται από το πώς θα έχει τελειώσει ο πόλεμος και ποιοι θα είναι οι όροι της ειρήνης.
Σε επόμενο στάδιο, καμία ειρήνη δεν μπορεί να είναι βιώσιμη αν ο πόλεμος δεν σταματήσει στο μυαλό των ανθρώπων, αν οι ένοχοι εγκλημάτων δεν αναλάβουν τις ευθύνες τους και αν δεν αποδοθεί δικαιοσύνη. Η τραυματική μνήμη των θυμάτων θα συνεχίσει να τροφοδοτεί σενάρια εκδίκησης και να στοιχειώνει το παρόν ανακυκλώνοντας τη βία και το μίσος. Οι θύτες δεν θα είναι ποτέ ασφαλείς.
Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι ιστορικός, πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου.
