Γιάννης Βούρος: «Ο πραγματικός παλμός του πολιτισμού εξακολουθεί να χτυπά στο ζωντανό θέατρο»

«Μάρτυρας Κατηγορίας», ένα σπουδαίο έργο στην ιστορία του θεάτρου, το οποίο παίζεται για τρίτη συνεχόμενη χρονιά στο Θέατρο "Δημήτρης Χορν". Ο κόσμος το έχει αγκαλιάσει πολύ κι έχουμε δει η παράσταση να γίνεται viral και στα social media (Tiktok, Twitter, Instagram). Πού οφείλεται αυτό; Τι πιστεύετε ότι γοητεύει τόσο τον κόσμο στο συγκεκριμένο έργο;

Το έργο είναι πολυεπίπεδα γοητευτικό. Καταρχήν είναι υποδειγματικά δομημένο. Κάθε σκηνή πυροδοτεί την επόμενη, κάθε μαρτυρία ανατρέπει τα δεδομένα, και το φινάλε έρχεται με αλυσιδωτές εκπλήξεις. Ο κόσμος λατρεύει την αίσθηση να "ξεγελιέται" και να εκπλήσσεται. Επιπρόσθετα οι ήρωες δεν είναι απλώς «καλοί» ή «κακοί», αλλά σύνθετοι και απρόβλεπτοι. Αυτή η πολυπλοκότητα αγγίζει το σύγχρονο κοινό που αναζητά πολυδιάστατους χαρακτήρες και βάθος ψυχών. Τρίτο βασικό χαρακτηριστικό είναι πως η παράσταση στο «Δημήτρης Χορν» έχει στηθεί με αισθητική ακρίβεια και σεβασμό στο ύφος της Αγκάθα Κρίστι. Οι ερμηνείες είναι μεστές, και η ατμόσφαιρα παραπέμπει κάτι σε κινηματογραφικό νουάρ, (δυστυχώς η τεχνολογία δεν μας επιτρέπει να εμφανιζόμαστε προς το παρόν στη σκηνή σε μαυρόασπρη  θέαση), κάτι που επικοινωνεί πολύ καλά με τη νέα γενιά θεατών. Στα social media, το έργο λειτουργεί ιδανικά. Το μυστήριο, οι ανατροπές, η εποχή, τα δυνατά acting moments και οι ατάκες-κλειδιά προσφέρονται για σύντομα, εντυπωσιακά αποσπάσματα που τραβούν την προσοχή σε TikTok ή Instagram Reels. Και τέλος σε μια εποχή όπου το θέατρο γεννά κάθε χρόνο σκοτεινούς πειραματισμούς και θολές πρωτοπορίες, ο κόσμος δείχνει ότι εξακολουθεί να αγαπά την καθαρή, σφιχτή αφήγηση και το δυνατό μυστήριο.

@sofiampogiatzi 🎭 Ο Μάρτυρας Κατηγορίας, το πολυβραβευμένο δικαστικό αριστούργημα της Άγκαθα Κρίστι #fyp#foryoupagе#theatre#athens#athenstheatre ♬ Aware - Adrián Berenguer

Το έργο εκθέτει μια κοινωνία που συχνά φαίνεται να διψά για τιμωρία περισσότερο από τη δικαιοσύνη. Σήμερα, με την επίδραση των social media, παρατηρούμε ότι οι άνθρωποι εκτίθενται σε κριτική και αξιολόγηση πριν αποδειχθεί η ενοχή τους. Πώς βλέπετε εσείς αυτή τη σύγχρονη δυναμική; Θεωρείτε ότι πρόκειται για έναν μηχανισμό “δημοκρατικοποίησης” της κρίσης, όπου πλέον ο καθένας έχει λόγο και άποψη; Ή πρόκειται για μια τάση όπου οι ευθύνες και τα λάθη αντιμετωπίζονται με βιασύνη και αυστηρότητα;

Στη σημερινή εποχή των social media, η «κρίση» έχει γίνει δημόσιο όπλο. Ο καθένας πια έχει φωνή, αλλά όχι πάντα την υπομονή ή την ευθύνη που απαιτεί η κριτική και η κρίση. Από τη μία, ναι — υπάρχει μια δημοκρατικοποίηση του λόγου, η πληροφορία κυκλοφορεί ελεύθερα και με ταχύτητα και οι άνθρωποι μπορούν να απασχολούνται με ζητήματα που στο παρελθόν έμεναν στο σκοτάδι. Από την άλλη, όμως, βλέπουμε συχνά μια βιασύνη στην καταδίκη, μια τάση που υπαγορεύεται από «ηθικό πανικό», όπου η κοινή γνώμη μεταμορφώνεται σε κατηγορούσα αρχή πριν ακουστεί η υπεράσπιση. Αυτό είναι το επικίνδυνο σημείο: όταν η επιθυμία για δικαιοσύνη μετατρέπεται σε επιθυμία για τιμωρία.  Μα τότε, η κοινωνία δεν αποδίδει δίκιο, εκτονώνει συσσωρευμένη για τους δικούς της λόγους οργή. Το έργο της Αγκάθα Κρίστι λειτουργεί σαν καθρέφτης. Μας υπενθυμίζει πόσο εύκολα μπορούμε όλοι να γίνουμε «θεατές» μιας δίκης, αλλά και πόσο γρήγορα μπορούμε να βρεθούμε «κατηγορούμενοι» μέσα σε αυτήν.

Εδώ και σχεδόν τρία χρόνια, η παράσταση είναι στις λίστες του Tiktok με τις«Παραστάσεις που πρέπει οπωσδήποτε να δεις». Φαντάζομαι αυτό φέρνει στο θέατρο κι ένα νεαρότερο κοινό. Στην εποχή των social media, όπου η “αφήγηση” μιας παράστασης διατρέχει άμεσα το κοινό, πόσο πιστεύετε ότι το μέσο επηρεάζει την υποδοχή ενός έργου;

Πράγματι, η επιρροή των social media στο θέατρο είναι πλέον καθοριστική και το παράδειγμα του «Μάρτυρα Κατηγορίας» το αποδεικνύει. Το γεγονός ότι η παράσταση παραμένει για τρίτη χρονιά στις λίστες του TikTok ως «must-see» σημαίνει πως το θέατρο δεν είναι πια μια κλειστή, “παραδοσιακή” εμπειρία, αλλά μια ζωντανή, διάχυτη αφήγηση που συνεχίζει να υπάρχει και μετά την αυλαία. Τα social media λειτουργούν σαν νέος τρόπος διάδοσης της θεατρικής εμπειρίας. Ο θεατής που βλέπει ένα βίντεο 15 δευτερολέπτων με μια δυνατή σκηνή, ένα εντυπωσιακό σκηνικό ή μια ατάκα, ίσως θελήσει να ζήσει την εμπειρία ολόκληρη. Είναι ένα είδος σύγχρονου «στόμα με στόμα» — μόνο που τώρα η μετάδοση είναι άμεση, οπτική και επομένως φορτισμένη συναισθηματικά.  Από την άλλη, αυτή η νέα «αφήγηση» αλλάζει και τον τρόπο που το κοινό προσεγγίζει το έργο. Έρχεται στο θέατρο με ήδη διαμορφωμένες προσδοκίες, αλλά και με μια διάθεση συμμετοχής. Να γίνει μέρος της εμπειρίας, να τη μοιραστεί, να την αναπαράγει και τελικά να επιβεβαιώσει ή να ακυρώσει την προσδοκία που του γέννησε μία εφαρμογή. Αυτό, αν αξιοποιηθεί σωστά, είναι πολύ θετικό γιατί φέρνει το θέατρο πιο κοντά στη νέα γενιά, χωρίς να προδίδει την ουσία του. Με λίγα λόγια, το μέσο δεν αλλοιώνει την ουσία του έργου. Του δίνει έναν δεύτερο κύκλο ζωής, πιο άμεσο και πιο συμμετοχικό. Και ίσως εκεί να βρίσκεται και η γοητεία του. Το ότι το κλασικό και η σύγχρονη τεχνολογία συναντιούνται με φυσικό τρόπο στη σκηνή.

Η ελληνική τηλεόραση δείχνει να ξαναβρίσκει τα πατήματά της, ενώ το θέατρο παραμένει στο όριο μεταξύ τέχνης και επιβίωσης. Εσείς πού βλέπετε σήμερα τον πραγματικό παλμό του πολιτισμού;

Η τηλεόραση έχει όντως κάνει ένα βήμα επανεκκίνησης, με καλύτερα σενάρια, πιο φροντισμένες παραγωγές και μια διάθεση να ξανακερδίσει το κοινό με ποιότητα. Όμως, ο πραγματικός παλμός του πολιτισμού, κατά τη γνώμη μου πάντα, εξακολουθεί να χτυπά στο ζωντανό θέατρο. Εκεί όπου κοινό και καλλιτέχνες δίνουν ραντεβού χωρίς μεσάζοντες, χωρίς φίλτρα, χωρίς “μοντάζ”. Το θέατρο, ακόμη κι όταν παλεύει για την επιβίωσή του, είναι ο χώρος όπου ο πολιτισμός εκφράζεται πιο ανθρώπινα και άμεσα. Είναι η τέχνη που αντιδρά πρώτη στις κοινωνικές αλλαγές, που αφουγκράζεται το σήμερα, που ρισκάρει, που συγκινεί. Ίσως να μην έχει πάντα τα μέσα ή την τεράστια χρηματοδότηση, αλλά έχει την αλήθεια της στιγμής — κι αυτό είναι ανεκτίμητο. Από την άλλη, δεν πρέπει να βλέπουμε ανταγωνιστικά αυτούς τους δύο χώρους καθώς ο ένας εμπεριέχεται στον άλλο. Ο πολιτισμός σήμερα είναι πολυκεντρικός. Είναι ως έννοια παρών στο θέατρο, στην τηλεόραση, στη μουσική, στο διαδίκτυο… Απλώς το θέατρο, λόγω της ζωντανής του φύσης, παραμένει η καρδιά αυτού του συστήματος.

Πώς αξιολογείτε την ελληνική σκηνή (θέατρο, τηλεόραση, κινηματογράφο) σήμερα σε σχέση με τις δυνατότητες που έχετε ζήσει εσείς από τις αρχές της καριέρας σας; Τι έχει αλλάξει και τι νομίζετε ότι πρέπει να αλλάξει;

Τη δεκαετία του ’80 υπήρχε μια αίσθηση συλλογικότητας και ρομαντισμού. Οι καλλιτέχνες δούλευαν με λιγότερα μέσα αλλά με μεγάλο πάθος και προσωπικό όραμα. Το θέατρο και ο κινηματογράφος τότε λειτουργούσαν σαν χώροι ιδεών, σαν φόρουμ κοινωνικού προβληματισμού. Υπήρχε μια πίστη ότι η τέχνη μπορεί πραγματικά να αλλάξει κάτι. Σήμερα, η εικόνα είναι πιο πολύπλοκη. Από τη μία έχουμε τεράστια πρόοδο σε τεχνικό επίπεδο, καλύτερες παραγωγές, υψηλότερη αισθητική, ευκολότερη πρόσβαση σε γνώση και μέσα. Από την άλλη, όμως, έχει χαθεί σε έναν βαθμό η ομαδική ταυτότητα και η έννοιά της. Ο καλλιτέχνης συχνά παλεύει μόνος του, σε ένα τοπίο που καθορίζεται περισσότερο από την αγορά και λιγότερο από την ανάγκη για ουσιαστική προσωπική έκφραση. Αυτό που πρέπει να αλλάξει, πιστεύω, είναι ο τρόπος που στηρίζουμε την καλλιτεχνική δημιουργία. Χρειάζεται συνέργεια, θεσμική ενίσχυση, χώρος για ρίσκο και για νέες φωνές, όχι μόνο δουλειά για επιβίωση με ίδιους κύκλους και ίδιες θεματικές, αλλά επιβίωση εξασφαλισμένη από την Πολιτεία για δημιουργία και έκφραση. Η νέα γενιά έχει ταλέντο και τεχνογνωσία, αλλά χρειάζεται όραμα, στόχο και εμπιστοσύνη. Με απλά λόγια, την δεκαετία  του ’80 που ξεκίνησα εγώ το ταξίδι μου στον χώρο, είχαμε περισσότερο όραμα και λιγότερα μέσα. Σήμερα έχουμε τα μέσα, αλλά ψάχνουμε το όνειρο. Το ζητούμενο είναι να ξαναβρούμε την ισορροπία ανάμεσα στα δύο.

Ο γιος σας ο Στέφανος έχει βρει μεγάλη απήχηση στα social media, χρησιμοποιώντας το χιούμορ του για να μιλήσει για την αναπηρία του και να αμφισβητήσει τα στερεότυπα. Φαντάζομαι αυτό είναι κάτι που του καλλιεργήθηκε από το σπίτι. Τι συμβουλή θα δίνατε σε νέους γονείς που μεγαλώνουν παιδιά με αναπηρίες;

Θα τους έλεγα, πρώτα απ’ όλα, να μην αισθάνονται μόνοι και αδικημένοι. Το ταξίδι τους που σχεδίασαν για τη ζωή του παιδιού τους μπορεί να είναι διαφορετικό αλλά ο προορισμός δεν αλλάζει. Και δεν είναι μοναχικό. Θα γνωρίσουν καινούργιους συνταξιδιώτες, κοινότητες, δομές, και πάνω απ’ όλα, μια δύναμη μέσα τους που δεν περνούσε από το μυαλό τους ότι διαθέτουν. Παιδοψυχολόγος δεν ήμουν και ποτέ δεν επισκεφτήκαμε κάποιον για το πως θα μεγαλώσουμε τον Στέφανο. Ίσως το πιο χρήσιμο που θα μπορούσα να πω είναι να βλέπουν το παιδί τους ως μία ολοκληρωμένη οντότητα και όχι μέσα από το πρίσμα της οποιασδήποτε αναπηρίας. Κάθε παιδί έχει τις δικές του ικανότητες, τη δική του προσωπικότητα, τη δική του δημιουργική φλόγα. Αν το περιβάλλον το αντιμετωπίζει με εμπιστοσύνη και αγάπη, τότε αυτό το παιδί θα βρει τον δρόμο του, ίσως διαφορετικό από αυτό που ονειρεύονταν οι συγγενείς, αλλά εξίσου σημαντικό. Και φυσικά ο φόβος δεν πρέπει να καθορίσει την καθημερινότητά τους. Ναι, υπάρχουν δυσκολίες, υπάρχουν εμπόδια, αλλά η ζωή δεν πρέπει να μετατραπεί σε  έναν διαρκή αγώνα επιβίωσης. Πρέπει να γεμίσει και με χαρά, παιχνίδι, μουσική, χιούμορ.  Η αναπηρία δεν μειώνει την αξία — απλώς αλλάζει τη μορφή με την οποία εκδηλώνεται η ανθρώπινη δύναμη. Τα παιδιά δεν χρειάζονται οίκτο. Χρειάζονται πίστη, αγάπη και ευκαιρίες. Γιατί στο τέλος, αυτό που διαπλάθεται μαζί με το παιδί είναι και η ψυχή του γονιού. Και μέσα από αυτή την διαδικασία, και οι δύο μαθαίνουν τι σημαίνει πραγματικά ανθρώπινη παρουσία. Γι΄ αυτό άλλωστε από την πρώτη στιγμή που γεννήθηκε ο Στέφανος έλεγα πως το παιδί αυτό ήρθε στον κόσμο για να γίνει Δάσκαλός μας.

Μετά από δεκαετίες δουλειάς, τι σας τρομάζει περισσότερο σήμερα: η επανάληψη ή η αποχή;

Με τρομάζει περισσότερο η επανάληψη. Η αποχή είναι σιωπή. Και η σιωπή, πολλές φορές, μπορεί να είναι δημιουργική. Να σου επιτρέψει να ξαναδείς τα πράγματα αποστασιοποιημένα και αντικειμενικά, να αναπνεύσεις, να ξαναβρείς την αιτία, τον λόγο που ασχολείσαι με τον χώρο της τέχνης Η επανάληψη, όμως, μπορεί να γίνει παγίδα. Είναι εκείνη η στιγμή που παίζεις, σκηνοθετείς ή δημιουργείς από συνήθεια και σιγουριά, όχι από ανάγκη. Όταν από την επιλογή σου για τον επόμενο ρόλο την επόμενη σκηνοθεσία, την επόμενη παραγωγή, απουσιάζει η αμφιβολία και το ρίσκο του, όταν η παρουσία σου στο σανίδι παύει να σε αγχώνει, τότε κάτι μέσα σου έχει αρχίσει να σβήνει Η τέχνη χρειάζεται διαρκή αναμέτρησηκαι όχι την ασφάλειατων ευκολιών σου(γι΄αυτό άλλωστε δεν τυποποιήθηκα ποτέ σε συγκεκριμένους ρόλους), την ασφάλεια της σχέσης που έχεις αναπτύξει με τον κόσμο, με το κοινό. Αν σταματήσεις να αναρωτιέσαι, έχεις σταματήσει να δημιουργείς, ακόμη κι αν εργάζεσαι ανελλιπώς. Οπότε, ναι… η αποχή μπορεί να είναι μια παύση. Η επανάληψη, όμως, είναι ο πραγματικός κίνδυνος. Γιατί η ρουτίνα είναι η μόνη “σιωπή” που δεν παράγει τίποτα.

Έχετε δηλώσει ότι «η τέχνη πρέπει να είναι ανεξάρτητη και να μην κατευθύνεται από οποιοδήποτε κομματικό σύστημα». Πώς μεταφράζεται αυτός ο προσανατολισμός στον τρόπο που επιλέγετε έργα ή συνεργασίες σήμερα;

Ναι, το πιστεύω βαθιά αυτό. Η τέχνη οφείλει να είναι ανεξάρτητη, όχι με την έννοια της απομόνωσης, αλλά της ελευθερίας της σκέψης και του στόχου. Όταν η τέχνη αρχίζει να κατευθύνεται, να υπακούει σε ιδεολογικές ή κομματικές γραμμές, χάνει την ουσία της, την ικανότητα να βλέπει πέρα από σύνορα, να αμφισβητεί, να θέτει ερωτήματα, να προκαλεί συζητήσεις, να αφυπνίζει συνειδήσεις σε συλλογικό επίπεδο και όχι σε έναν στενό κομματικό ακροατήριο. Αυτός ο ουμανιστικός προσανατολισμός καθορίζει πολύ τον τρόπο που επιλέγω έργα και συνεργασίες. Προτιμώ έργα που μιλούν για τον άνθρωπο, όχι για την προπαγάνδα οποιασδήποτε πλευράς. Μου αρέσει να συνεργάζομαι με ανθρώπους που έχουν άποψη, όχι ταμπέλα. Που θέλουν να ψάξουν καλλιτεχνικά, να συγκρουστούν, να ρισκάρουν. Δεν με ενδιαφέρει το θέατρο που «υπηρετεί» κάτι έξω από την ίδια του την αλήθεια. Με ενδιαφέρει το θέατρο που μπορεί να σταθεί απέναντι σε κάθε εξουσία, και να πει: «εγώ θα πω την ιστορία μου όπως τη νιώθω». Σε τελική ανάλυση, για μένα η ανεξαρτησία στην τέχνη δεν είναι στάση αντίδρασης. Είναι στάση ευθύνης. Να μην επιτρέπεις σε κανέναν να σου επιβάλλει τι να πιστεύεις, τι να πεις ή πώς να το πεις.

Ποιο μήνυμα θα θέλατε να απευθύνετε στη νέα γενιά των ηθοποιών και σκηνοθετών που εισέρχονται σήμερα στην ελληνική πολιτιστική σκηνή, ειδικά σε καιρούς αβεβαιότητας;

Να μην φοβηθούν. Η τέχνη γεννιέται μέσα στην αβεβαιότητα — και γι’ αυτό έχει αξία. Δεν χρειάζεται να περιμένουν “καλές εποχές” για να δημιουργήσουν. Οι δύσκολες εποχές είναι συχνά οι πιο γόνιμες. Να κρατήσουν την αλήθεια τους. Να μη συμμορφωθούν με ό,τι “πουλάει” ή με ό,τι θεωρείται “ασφαλές”. Ο κόσμος έχει ανάγκη από νέες φωνές, όχι από αντιγραφές. Ας μη φοβηθούν να αποτύχουν — η αποτυχία είναι κομμάτι της πορείας, όχι στίγμα. Και κάτι ακόμα. Να θυμούνται ότι η τέχνη είναι συλλογική πράξη. Δεν υπάρχει χωρίς συνεργασία, χωρίς εμπιστοσύνη, χωρίς διάλογο. Να επιλέγουν ανθρώπους με τους οποίους μπορούν να επικοινωνούν ειλικρινά.  Αυτό είναι πιο σημαντικό κι από το ίδιο το έργο. Τέλος, θα τους έλεγα να κρατήσουν ζωντανή τη φλόγα. Όχι τη φιλοδοξία της αναγνώρισης, του εξωφύλλου, της μαρκίζας αλλά τη φλόγα της αναζήτησης. Εκείνη που σε κάνει να ρωτάς, να αμφιβάλλεις, να ψάχνεις το «γιατί» πίσω από κάθε ρόλο, κάθε σκηνή, κάθε ιστορία. Γιατί αυτό είναι το θέατρο, και αυτός είναι ο πολιτισμός. Μια αδιάκοπη προσπάθεια να καταλάβουμε τον άνθρωπο και το μυστήριό του, μέσα στον χρόνο.

Κοιτάζοντας πίσω, θα κάνατε κάτι διαφορετικά αν είχατε την ευκαιρία να επιστρέψετε στην αρχή της διαδρομής σας;

Τα ίδια λάθη θα έκανα. Τα λάθη μου ήταν οι πιο πολύτιμοι δάσκαλοί μου. Στην αρχή έχανα χρόνο κάτω από τον φόβο μιας πιθανής αποτυχίας ή κάτω από την πίεση να αποδείξω κάτι στους άλλους. Πιθανόν να έπρεπε να ζω την κάθε μου απόπειρα  με περισσότερη χαρά και λιγότερη αγωνία. Ίσως θα έπρεπε να ξεκουράζομαι περισσότερο. Να προσφέρω χώρο στη ζωή μου, για ζωή έξω από τη δουλειά που ήταν ένας φαύλος κύκλος. Πρόβα, παράσταση, περιοδεία, γύρισμα και άντε πάλι από την αρχή. Γιατί η τέχνη τρέφεται απ’ τη ζωή. Κι αν δεν τη ζήσεις, κάποια στιγμή αρχίζεις να αναπαριστάς και να αντιγράφεις, όχι να δημιουργείς. Τελικά δε νομίζω ότι θα άλλαζα πολλά. Ακόμα και τα λάθη, οι καθυστερήσεις, οι φόβοι, οι επιλογές, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες με οδήγησαν σε αυτό το μονοπάτι που βαδίζω. Τα δικά μας βήματα μας οδηγούν στα γεγονότα που θα συναντήσουμε στη ζωή μας. Και βέβαια δεν ξεχνώ ποτέ από που ξεκίνησα. Την αφετηρία μου.