Πρόκειται για την πιο διάσημη συνάντηση στην ιστορία του μοντερνισμού. Η ημερομηνία είναι το 1936. Το σκηνικό είναι το Les Deux Magots, το καφενείο της αριστερής όχθης όπου οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι του Παρισιού συναντιόντουσαν για να πιουν, να διαφωνήσουν, να φλερτάρουν και να φιλοσοφήσουν.
Μια κομψή νεαρή γυναίκα κάθεται σε ένα τραπέζι. Τα μάτια της, ένα εντυπωσιακό απαλό μπλε, φαίνονται ακόμα πιο χλωμά από τα σκούρα φρύδια της. Φαινόταν νευρική, θα θυμόταν ένας παρευρισκόμενος. Το άγχος τρεμόπαιζε, στο φως και στη σκιά, στο ευαίσθητο πρόσωπό της.
Ο ποιητής Paul Éluard μπήκε στο καφέ, ακολουθούμενος από τον φίλο του, τον διάσημο Pablo Picasso, και το τεριέ του Πικάσο, το Elf. Ο σκύλος απομακρύνθηκε μεμιάς για να αρπάξει φαγητό από τα τραπέζια.
Η γυναίκα έβαλε το χέρι της στην τσάντα της και έβγαλε έναν σουγιά. Στη συνέχεια, τοποθετώντας το ένα της χέρι με τα μαύρα γάντια στο τραπέζι, άρχισε να χτυπάει με την αιχμή της λεπίδας, διαπερνώντας τα κενά ανάμεσα στα απλωμένα δάχτυλά της, οδηγώντας την άκρη του ατσαλιού στο ξύλο. Μαχαιρώνοντας όλο και πιο γρήγορα, μερικές φορές αστοχούσε. Σταγόνες αίματος αναδύονταν. Έλαμπαν, ρουμπινί- κόκκινες, ανάμεσα σε κεντημένα τριαντάφυλλα.
Η Dora Maar, για την επόμενη δεκαετία θα λειτουργούσε ως σύντροφος, ερωμένη, μοντέλο, μούσα του Picasso - και συναισθηματικός σάκος του μποξ.
Δεν είναι περίεργο που ο Picasso ήταν υπνωτισμένος. Αυτή η γυναίκα είχε έρθει στο καφέ με την ελπίδα ότι θα μπορούσε να οργανώσει μια συνάντηση. Η εμφάνισή της είχε σχεδιαστεί. Διασχίζοντας την αίθουσα, ο καλλιτέχνης της ψιθύρισε μερικές λέξεις στα ισπανικά που ήταν η μητρική του γλώσσα. Η γυναίκα του απάντησε στη δική του γλώσσα.
Και κάπως έτσι ξεκίνησε ο έρωτας ανάμεσα στον μεγάλο δάσκαλο του μοντερνισμού και τη Dora Maar, τη γυναίκα που για την επόμενη δεκαετία θα λειτουργούσε ως σύντροφος, ερωμένη, μοντέλο, μούσα - και συναισθηματικός σάκος του μποξ.
Στην κοιλιά του μύθου
Ο Picasso απαθανάτισε την Maar στο έργο του. Του έδωσε το θέμα για πολλά από τα πιο δυνατά του έργα, μεταξύ των οποίων και η Γυναίκα που Κλαίει. Ο Picasso τσαλακώνει το όμορφο πρόσωπο της Maar σαν ένα μαντήλι γεμάτο δάκρυα σε αυτό το κυβιστικό πορτρέτο. Αποτυπώνει το σπασμένο ρίγος μιας καρδιάς σε ένα χάος από ζιγκ-ζαγκ. Τα νεύρα τρεμοπαίζουν από μια φανταχτερή χρωματική σύγκρουση.
Αυτό το έργο είναι ένα από τα σπουδαιότερα από τα περίπου 60 πορτρέτα που φωτίζουν τη Maar. Σαγηνευτικό, ερωτικό, δελεαστικό -οργιάζει, οργίζεται και κλαίει- στην καρδιά του μοντερνισμού. Ωστόσο, αν και η ίδια ήταν ταλαντούχα φωτογράφος, ζωγράφος και ποιήτρια μέχρι τότε διεκδικούσε αυτή τη θέση μόνο ως υποκείμενο, ποτέ ως καλλιτέχνις.
Ο Picasso κατάπινε τις ερωμένες σαν κάποιος αχόρταγος πύθωνας, αλλά η Maar κατάφερε τελικά να βγει ολόκληρη από την κοιλιά του μύθου.
Ο Picasso κατάπινε τις ερωμένες σαν κάποιος αχόρταγος πύθωνας, αλλά η Maar κατάφερε τελικά να βγει ολόκληρη από την κοιλιά του μύθου.
Η Maar, που βαφτίστηκε Henriette Theodora Markovitch, γεννήθηκε στο Παρίσι το 1907. Η μητέρα της ήταν Γαλλίδα και ο πατέρας της Κροάτης αρχιτέκτονας. Όταν ήταν τριών ετών, η οικογένεια μετακόμισε στο Μπουένος Άιρες. Ήταν 19 ετών όταν επέστρεψε στη Γαλλία και άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα, αρχικά ζωγραφικής και στη συνέχεια φωτογραφίας, σπουδάζοντας δίπλα στον Henri Cartier-Bresson, ο οποίος τη συμβούλεψε να συνεχίσει να εργάζεται με τη φωτογραφική μηχανή.
Αυτόφωτη και σπουδαία
Δεν ήταν μόνο προικισμένη, αλλά και πειθαρχημένη και κατέκτησε τις πολυπλοκότητες του μέσου της. Ανάμεσα σε πολλές λαμπερές φωτογραφίες της με διάσημες προσωπικότητες της εποχής (μεταξύ άλλων από τους Brassaï, Irving Penn και Cecil Beaton) υπάρχουν και οι φωτογραφικές αυτοπροσωπογραφίες της.
Πειραματίζεται με διπλές εκθέσεις, οπίσθιο φωτισμό και περικοπές- παίζει με καινοτόμες συνθέσεις, αποτυπώνοντας, για παράδειγμα, το πρόσωπό της σε κατοπτρική αντανάκλαση, και στη συνέχεια αντηχώντας το σοβαρό οβάλ του με τη μορφή ενός ηλεκτρικού ανεμιστήρα.
Είχε αρκετούς εραστές, με πιο διάσημο και ίσως πιο διαμορφωτικό τον πολύ μεγαλύτερό της φιλόσοφο Georges Bataille, τα γραπτά του οποίου διερευνούν τη σχέση μεταξύ ερωτισμού και βίας, σωματικού πόνου και σεξουαλικής έκστασης.
Το 1931 η Maar καθιερώθηκε επαγγελματικά και κέρδισε επιτυχία. Δέχτηκε παραγγελίες από κορυφαίους οίκους μόδας όπως Chanel, Schiaparelli και Lanvin. Ήταν επίσης μια ταλαντούχα φωτογράφος ντοκιμαντέρ που, ακολουθώντας τις αριστερές της τάσεις, ταξίδεψε στη Βαρκελώνη και το Λονδίνο κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης καταγράφοντας τη φτώχεια που προκαλούσε η οικονομική κρίση, δημιουργώντας ένα αρχείο που έφτανε σε σύγκριση με εκείνα των πιο διάσημων συγχρόνων της, όπως ο Cartier-Bresson και ο Brassaï.
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930, αυτή η κομψή, γεμάτη αυτοπεποίθηση νεαρή γυναίκα αποτελούσε σταθερό στοιχείο της ζωής της Rive Gauche. Είχε αρκετούς εραστές, με πιο διάσημο και ίσως πιο διαμορφωτικό τον πολύ μεγαλύτερό της φιλόσοφο Georges Bataille, τα γραπτά του οποίου διερευνούν τη σχέση μεταξύ ερωτισμού και βίας, σωματικού πόνου και σεξουαλικής έκστασης.
Μέσω αυτού γνώρισε μορφές του σουρεαλιστικού κινήματος, όπως ο André Breton.
Οι σουρεαλιστές την αποδέχτηκαν
Η παράξενη αισθητική του σουρεαλισμού άρεσε έντονα στην Maar. Είχε ήδη αρχίσει να την αγκαλιάζει στην εμπορική της δουλειά. Μια κούκλα μόδας ποζάρει με ένα λαμπερό, αιχμηρό αστέρι αντί για κεφάλι. Σε μια διαφήμιση για κρέμα προσώπου, μια νεανική φιγούρα κοιτάζει μέσα από έναν ιστό αράχνης – η εικόνα ονομάζεται The Years Lie in Wait for You.
Η Maar ήταν η ενσάρκωση της σύγχρονης γυναίκας. Η εικόνα της εμφανίζεται σε σουρεαλιστικά κολάζ μαζί με κομμένα κομμάτια συγκροτημάτων τζαζ και σπορ αυτοκινήτων Bugatti. Αλλά κάτω από την επιφανειακή γοητεία υπήρχε ένα σύνθετο δημιουργικό ταλέντο.
Σύντομα έγινε σταθερό μέλος των σουρεαλιστικών κύκλων- μία από τις ελάχιστες φωτογράφους που έγιναν δεκτοί και η μόνη καλλιτέχνις που συμμετείχε και στις έξι διεθνείς εκθέσεις της ομάδας.
Αυτή η καλλιτεχνική της φάση χαρακτηρίζεται από μια εικόνα με ένα γυναικείο χέρι που σέρνεται από ένα κοχύλι (τη γοήτευαν τα χέρια και είχε εμμονή με το μανικιούρ), δυσμορφικά γλυπτά και, κυρίως, το απόκοσμο Πορτρέτο του Ubu του 1936 -αυτή η εικόνα, που υποτίθεται ότι είναι το ομοίωμα ενός τυραννικού μονάρχη από ένα θεατρικό έργο του Alfred Jarry, είναι η φωτογραφία ενός εμβρυϊκού αρμαδίλου.
Η Maar ήταν αυτή που τοποθέτησε για πρώτη φορά τον Picasso στη θέση του μοντέλου, και όχι το αντίστροφο. Ήταν αυτός που πόζαρε για πρώτη φορά στον φωτογραφικό της φακό.
Η Maar απέκρυψε αυτό το γεγονός- προτίμησε να μπερδέψει τους ανθρώπους με τη ζοφερή παραδοξότητα αυτού του καμπουριασμένου πλάσματος. Η εικόνα της, έμβλημα του σουρεαλιστικού κινήματος, μοιάζει σήμερα το ίδιο ενοχλητική όπως και πριν από 80 και πλέον χρόνια.
Τον έβαλε απέναντι από τον φακό της για πρώτη φορά
Η Maar ήταν αυτή που τοποθέτησε για πρώτη φορά τον Picasso στη θέση του μοντέλου, και όχι το αντίστροφο. Ήταν αυτός που πόζαρε για πρώτη φορά στον φωτογραφικό της φακό.
Τι πήγε, όμως, στραβά μετά τη θρυλική συνάντηση των δύο στο Deux Magots; Τι μετέτρεψε αυτή τη θαρραλέα και ταλαντούχα, προκλητικά ανεξάρτητη και πνευματικά απελευθερωμένη νεαρή φωτογράφο στο πονεμένο θύμα που αναγνωρίζουμε από τις φωτογραφίες του εραστή της;
Αν ο Picasso ήταν ένας καλλιτέχνης με σαδιστικές τάσεις, ίσως στη Maar βρήκε ακριβώς τον μαζοχιστή που επιθυμούσε.
Picasso, είναι η μονολεκτική απάντηση. Από την αρχή τα πράγματα ήταν δύσκολα. Ο καλλιτέχνης όχι μόνο ήταν ακόμη παντρεμένος με τη Ρωσίδα πρώην χορεύτρια μπαλέτου Olga Khokhlova όταν τη γνώρισε, αλλά η φίλη του Marie-Thérèse Walter είχε πρόσφατα γεννήσει την κόρη τους, Maya.
Επιλέγοντας τη Maar ως ερωμένη του, ο Picasso φαίνεται ότι όχι απλώς απολάμβανε αλλά και ενορχήστρωνε έναν ανταγωνισμό μεταξύ τους. Αν ο Picasso ήταν ένας καλλιτέχνης με σαδιστικές τάσεις, ίσως στη Maar βρήκε ακριβώς τον μαζοχιστή που επιθυμούσε.
Ο Maar, εν τω μεταξύ, ονειρευόταν να κάνει διάλογο με τον Picasso μέσω των κοινών τους καλλιτεχνικών ενδιαφερόντων και στόχων. Η επιρροή της πάνω του δεν πρέπει να υποτιμάται. Ο Picasso, όταν τη γνώρισε, περνούσε αυτό που ο ίδιος περιέγραψε ως «την πιο δύσκολη περίοδο» της ζωής του. Ο γάμος του είχε διαλυθεί, η ερωμένη του είχε μια κόρη ενός έτους. Δεν είχε ζωγραφίσει για μήνες. Η ταραχώδης σχέση που ξεκίνησε τότε αναζωπύρωσε τη δημιουργική του φλόγα.
Ωστόσο, ο Picasso ήταν απορριπτικός απέναντι στο ήδη διαπιστωμένο ταλέντο της Maar. «Μέσα σε κάθε φωτογράφο κρύβεται ένας ζωγράφος που προσπαθεί να βγει» δήλωνε. Την παρότρυνε να αφήσει τη φωτογραφική μηχανή και να πιάσει το πινέλο. Και το έκανε. Αρχικά υιοθετησε τον κυβισμό του Picasso. Της πήρε λίγο χρόνο για να αναπτύξει το δικό της στυλ.
Η Γκουέρνικα έχει κάτι δικό της
Παρ' όλα αυτά, ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα του 20ού αιώνα ίσως να μην είχαν ζωγραφιστεί χωρίς τη Maar. Ήταν εκείνη, για παράδειγμα, που επέστησε την προσοχή του Picasso στις φωτογραφίες της βομβαρδισμένης ισπανικής πόλης Γκoυέρνικα.
Παρόλο που εκείνη και ο Picasso δεν έζησαν ποτέ μαζί, εργαζόταν στο στούντιό του όταν ζωγράφισε τη Γκουέρνικα. Η Maar μάλιστα χρωμάτισε ένα μικρό μέρος του καμβά.
Εκείνη τον καθοδήγησε στο να πάρει αυτή τη θηριωδία ως θέμα. Είδε τον εαυτό της ως πλήρη συνεργάτη στη δημιουργία αυτού του μνημείου-ορόσημο.
Παρόλο που εκείνη και ο Picasso δεν έζησαν ποτέ μαζί, εργαζόταν στο στούντιό του όταν ζωγράφισε τη Γκουέρνικα. Η Maar μάλιστα χρωμάτισε ένα μικρό μέρος του καμβά. Το πιο σημαντικό είναι ότι ο γυμνός λαμπτήρας που ρίχνει το ζοφερό φως του στην τραγωδία πιστεύεται ότι έχει εμπνευστεί από τον λαμπτήρα της φωτογραφικής της μηχανής μιας και η Μaar κατέγραψε ως γνωστόν όλη τη διαδικασία της δημιουργίας.
Ωστόσο, υπό την επιρροή του Picasso η Maar εγκατέλειψε τη φωτογραφία. Μια αίσθηση κατάθλιψης διαρρέει από τους συχνά ζοφερούς γκρίζους και καφέ καμβάδες που ζωγράφισε τη δεκαετία του 1940. Ίσως μιλάει για τον ζόφο της ζωής υπό κατοχή- ίσως εκφράζει την αυξανόμενη μελαγχολία της.
Το 1946 ο έρωτάς της είχε τελειώσει οριστικά. Ο Picasso την άφησε για την 21χρονη ζωγράφο Françoise Gilot - μια άλλη καλλιτέχνιδα, παρεμπιπτόντως, της οποίας τη δημιουργική καριέρα επίσης καυτηρίασε.
Η ζωή τη δοκίμασε πολύ
Το 1942 η μητέρα της πέθανε απροσδόκητα. Την επόμενη χρονιά υπέστη άλλο ένα πλήγμα όταν ο Picasso γνώρισε μια άλλη γυναίκα. Η Maar ήταν συντετριμμένη. Υπέκυψε σε κρίσεις υστερίας. Μια φορά την έπιασαν γυμνή στο διάδρομο. Αλλά το 1946 ο έρωτάς της είχε τελειώσει οριστικά. Ο Picasso την άφησε για την 21χρονη ζωγράφο Françoise Gilot - μια άλλη καλλιτέχνιδα, παρεμπιπτόντως, της οποίας τη δημιουργική καριέρα επίσης καυτηρίασε.
Η τσακισμένη Maar νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο και της χορηγήθηκε θεραπεία με ηλεκτροσόκ. Αφού πήρε εξιτήριο, ξεκίνησε μια μακρά διαδικασία ανάλυσης υπό την επίβλεψη του Jacques Lacan, του αμφιλεγόμενου ψυχιάτρου, οι πεποιθήσεις του οποίου είχαν επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τον πρώην εραστή της Bataille.
Ο Picasso δεν έδειχνε να νοιάζεται διόλου για την κατάστασή της, επιδεικνύοντας μάλιστα μπροστά της τη φρέσκια, νεαρή ερωμένη του. «Δεν θα μπορούσα να φτιάξω ένα πορτρέτο της Maar που γελάει» είπε χαρακτηριστικά. «Για μένα είναι η γυναίκα που κλαίει».
Ξαναβρήκε τον εαυτό της
Έπρεπε να περάσουν περίπου επτά χρόνια μέχρι η Maar να ανακτήσει τις δυνάμεις της, αλλά, αν και έγινε και πάλι η ελκυστική, έξυπνη, άψογα περιποιημένη γυναίκα που ήταν πριν γνωρίσει τον Picasso (ντυνόταν μόνο με μαύρα κοστούμια του Balenciaga), δεν ανέκτησε ποτέ πλήρως την προηγούμενη ζωτικότητά της.
Τις τελευταίες δεκαετίες της, τις πέρασε σε αυτοεπιβαλλόμενη απομόνωση. Μπορούσε να γίνει «μάλλον απαίσια» σε όποιον την ενοχλούσε, όπως παραδέχτηκε η ίδια κάποτε, και λέγεται ότι έδιωξε θυμωμένη ακόμα και τους πυροσβέστες όταν ξέσπασε πυρκαγιά στην πολυκατοικία της στο Παρίσι.
Βρήκε καταφύγιο στον καθολικό μυστικισμό και τον διαλογισμό. «Δεν υπήρχε άλλη διέξοδος» είπε ο Lacan. «Είτε ο ζουρλομανδύας είτε το εξομολογητήριο».
Επέστρεψε, ωστόσο, στη ζωγραφική τα τελευταία 30 χρόνια της ζωής της. Έχοντας ως θέμα τα άγονα τοπία της περιοχής Luberon της Προβηγκίας, επικεντρώθηκε στα τοπία της γης και του ουρανού, ώσπου τελικά, αφήνοντας πίσω της το παραστατικό, στράφηκε σε αφηρημένες μορφές.
Έκανε, όμως, μόνο μία έκθεση κατά τη διάρκεια της ζωής της και μεγάλο μέρος του εκτεταμένου έργου της ανακαλύφθηκε μόλις πέθανε το 1997, σε ηλικία 89 ετών.
Όλοι οι πίνακες του Picasso για εκείνη ήταν «ψέματα» θα πει στον βιογράφο James Lord. «Είναι Picasso. Ούτε ένας δεν είναι η Dora Maar».
*Η έκθεση Dora Maar: Photographs and Drawings παρουσιάζεται έως τις 14 Σεπτεμβρίου στο Museo Lázaro Galdiano, στη Μαδρίτη.
