Dame Edith Sitwell: Η ποιήτρια με τα κοσμήματα, τα φτερά και τα τουρμπάνια

Η Edith Sitwell αναδείχθηκε ως η απόλυτη εκκεντρική σε μια εποχή που παρήγαγε περισσότερους από τον μέσο όρο τέτοιους χαρακτήρες. Αυτό θα μπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι καταγόταν από μια εντελώς εκκεντρική οικογένεια – μια οικογένεια όπου η μητέρα της φυλακίστηκε στο Holloway για απάτη και ο πατέρας της έγραψε το Μια Σύντομη Ιστορία του Πιρουνιού, το Η Ιστορία του Ψύχους και εφηύρε ένα πιστόλι για να πυροβολεί σφήκες. Θα μπορούσε επίσης να αποδοθεί στο ότι η ίδια η Edith ήταν, κατά κάποιον τρόπο, αυθεντία στο θέμα των ιδιορρυθμιών, έχοντας συγγράψει το ιστορικό έργο Οι Άγγλοι Εκκεντρικοί.

Ωστόσο, η Sitwell ξεχώρισε όχι λόγω των συνδέσεών της, αλλά χάρη στην απόλυτη καινοτομία της. Ξεπέρασε κατά πολύ την εικόνα της εκκεντρικής αλλά ακίνδυνης επαρχιώτισσας. Ο σημαντικός Άγγλος λογοτεχνικός κριτικός, δοκιμιογράφος και επιμελητής, ιδιαίτερα γνωστός για τη συμβολή του στα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά δρώμενα του 20ού αιώνα στη Βρετανία, Raymond Mortimer την είχε περιγράψει κάποτε ως «μια επικίνδυνη μπολσεβίκα, τρόμο των συνταγματαρχών, φρίκη των λεσχών γκολφ και αιτία πανικού για τους φιλόζωους ανά την επικράτεια» – η καθωσπρέπει Αγγλία ήταν, τελικά, γι’ αυτήν ένα απόλυτο ανάθεμα.

Πρώτα και κύρια, η Sitwell ήταν ποιήτρια. Αποτελούσε θεμέλιο λίθο της καλλιτεχνικής ζωής στο Λονδίνο και ενσάρκωνε μια πτυχή του Μοντερνισμού που σήμερα τείνει να υποεκπροσωπείται. «Το καλό γούστο είναι το χειρότερο ελάττωμα που επινοήθηκε ποτέ», έλεγε, πάντοτε σε αντίθεση με τα κυρίαρχα αισθητικά πρότυπα – είτε αυτά ανήκαν στο κατεστημένο είτε στην πρωτοπορία.

Η πηγή της εκκεντρικότητάς της

Γεννημένη το 1887 (ήταν, όπως συνειδητοποίησε αργότερα η Virginia Woolf, μεγαλύτερη από όσο φαινόταν το 1918), ήταν το πρώτο παιδί του George Sitwell, τέταρτου βαρόνου, και της όμορφης νεαρής συζύγου του, Ida, που η ίδια αποκαλούσε «η φρικτή μητέρα μου». Από τη γέννησή της ήταν μία απογοήτευση για την οικογένεια «επειδή ήταν κορίτσι», και καθώς μεγάλωνε τα πράγματα χειροτέρεψαν. Ήταν πολύ ψηλή για να θεωρηθεί θηλυκή, η μύτη της ήταν μεγάλη και μακριά και η σπονδυλική της στήλη είχε μία ελαφριά σκολίωση. Τα μαλλιά της που συχνά τα έπιανε αργότερα στη ζωή, ήταν λεπτά και ίσια και, όπως φαίνεται σε μια φωτογραφία που τραβήχτηκε στα μέσα της εφηβείας της, οι προσπάθειες να τα κάνει πιο πλούσια μόνο την έκαναν να μοιάζει πιο παράξενη. Δεν ήταν μετριόφρων ούτε είχε την πλανεμένη πεποίθηση ότι ήταν όμορφη. Δεν την βοήθησαν και οι γονείς της σ’ αυτό. Η εξωτερική της εμφάνιση θεωρούνταν εξαιρετικά παράξενη — σε τέτοιο βαθμό ώστε ο πατέρας της την υποχρέωσε να φορά έναν νάρθηκα στη μύτη για να τη «διορθώσει».

Στα πενήντα της, ενώ την τιμούσαν σε μια περιοδεία στην Αμερική, είπε σε μια γνωστή της: «Δεν αντέχω τον εαυτό μου. Είμαι τόσο άσχημη». Κι αν τα φυσικά της χαρακτηριστικά προκαλούσαν ανησυχία, τα πνευματικά της ενδιαφέροντα προκαλούσαν απέχθεια. Η αγάπη της για την ποίηση και τη μουσική, αλλά και τα συχνά δείγματα πρόωρης ευφυΐας της, κρίνονταν ανεπίτρεπτα και από τους δύο γονείς της — οι απόψεις των οποίων για το τι είναι πρέπον φαίνονται ξεκάθαρα στο βιβλίο που της χάρισε ο πατέρας της: Πώς να Είσαι Ευχάριστη, Αν και Απλή.

Η μητέρα της ήταν ναρκισσίστρια, σπάταλη και υστερική. Ο πατέρας της τσιγκούνης και αδιάφορος, που νοιαζόταν μόνο για τους γιους του. Ακόμα κι όταν η κόρη του απέκτησε διεθνή φήμη ως ποιήτρια, εκείνος επέμενε πως «η Edith έκανε μεγάλο λάθος που δεν ασχολήθηκε με το τένις». Ταυτόχρονα τρομερά ντροπαλή και μια λαμπρή συνομιλήτρια η Edith ήταν ικανή να εκτοξεύει δριμύτατα, δηκτικά σχόλια όταν προκαλούνταν (και, κάποιες φορές, και χωρίς πρόκληση). Ίσως αυτό οφειλόταν στο ότι αναγκαζόταν συχνά να υπερασπίζεται τον εαυτό της ως παιδί που βίωνε την ψυχρότητα και, συχνά, τη σκληρότητα των γονιών της.

Αυτή η βαθιά δύσκολη σχέση με τους γονείς της συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός ιδιαίτερα στενού δεσμού με τους δύο αδελφούς της, τον Osbert και τον Sacheverell. Η τριάδα των Sitwell έγιναν ηγετικές φυσιογνωμίες της λογοτεχνικής ζωής του Λονδίνου. Εκτός από πρωτοπόροι του Μοντερνισμού, ήταν γνωστοί για τη θαυμάσια συζήτηση και το απολαυστικό κουτσομπολιό τους, και διέθεταν έναν κοινωνικό κύκλο που εκτεινόταν από τη Virginia Woolf μέχρι τη Marilyn Monroe. Καλλιέργησαν μια λονδρέζικη καλλιτεχνική σκηνή που πολλοί θεωρούσαν ανταγωνιστική ως προς την περίφημη Ομάδα του Bloomsbury - ήταν ένας κύκλος από Βρετανούς συγγραφείς, καλλιτέχνες, διανοούμενους και φιλοσόφους, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν κυρίως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ανάμεσα στους οποίους και η Virginia Woolf. Πήρε το όνομά της από την περιοχή Bloomsbury στο κεντρικό Λονδίνο, όπου πολλά από τα μέλη της ζούσαν ή συναντιούνταν.

Αν και και τα τρία αδέλφια έγραφαν, ήταν η Edith εκείνη που τελικά απέσπασε τη μεγαλύτερη προσοχή. Η ποίησή της προκάλεσε τόση επιτυχία όσο και περιφρόνηση – ίσως σε ίσες δόσεις. Η Sitwell αφιέρωσε τη ζωή της τόσο στη μελέτη όσο και στη συγγραφή ποίησης. Τα απαιτητικά φορμαλιστικά της πειράματα και το αινιγματικό ύφος της απορρίπτονταν συχνά ως προσπάθειες προσέλκυσης προσοχής – παρά τις ενδείξεις για το αντίθετο.

Η ποίηση της

Η Edith Sitwell θεώρησε τη δημόσια ζωή της ως μια διαρκή παράσταση. Δεν δίσταζε να προκαλέσει ή να σοκάρει. Είχε τη φήμη πως μπορούσε να περπατήσει σε μια αίθουσα φορώντας μια αμφίεση που θύμιζε αρχαία ιέρεια ή τραγωδία, φωνάζοντας ποιήματα με έναν τρόπο που ξυπνούσε το κοινό από τη ρουτίνα. Οι δημόσιες αναγνώσεις των ποιημάτων της, ήταν σχεδόν performance art — συνδυασμός μουσικής, θεάτρου και πρωτοποριακής ποίησης. Το 1921–22, η Edith συνεργάστηκε με τα αδέλφια της και τον συνθέτη Sir William Walton στο πειραματικό έργο Facade, το οποίο έκανε πρεμιέρα στην αίθουσα Aeolian του Λονδίνου τον Ιούνιο του 1923. Το έργο, που σχεδιάστηκε από κοινού από τους τρεις αδελφούς Sitwell, συνδύαζε ποίηση της Edith απαγγελμένη με μουσική υπόκρουση του Walton. Ήταν μια συνεργασία προφορικής λογοτεχνίας… μετά μουσικής. Οι απαγγελίες αυτές ήθελαν την Edith να διαβάζει τα ποιήματά της μέσα από ένα μεγάφωνο ενώ βρισκόταν πίσω από την κουίντα, να ακούγεται μόνον η φωνή της, την ώρα που έπαιζε η μουσική του συνθέτη μπροστά στο κοινό. Παρά την χλευαστική και αγανακτισμένη αντίδραση του κοινού και των κριτικών, ο λαϊκός τύπος επικύρωσε τη φήμη των Sitwell ως «πολιτισμικών ταραχοποιών».

Η ποίησή της όμως είναι γεμάτη ζωντάνια και φλόγα: είναι ξεκαρδιστική, μουσική, στοχαστική, θρησκευτική και σχεδόν πάντα πειραματική. Τη δεκαετία του 1930, η Sitwell έγραψε ένα ιδιότυπο έργο πολιτισμικής βιογραφίας με τίτλο The English Eccentrics (Οι Αγγλοι Εκκεντρικοί), υπογραμμίζοντας το διαρκές ενδιαφέρον της για το αλλόκοτο και το διαφορετικό. Η ετυμολογία της λέξης «εκκεντρικός» παραπέμπει στην έννοια της «εκτόπισης από το κέντρο» και, αναμφίβολα, ένα μέρος του ρόλου της ποίησης είναι ακριβώς αυτό: να κινείται εκτός κέντρου, να κατοικεί σε τόπους και οπτικές που βρίσκονται στο περιθώριο του συνηθισμένου, να πλησιάζει τα πράγματα αλλιώς.

Η Ερωτική της Ζωή

Η προσωπική ζωή της Sitwell ήταν εξίσου πολύπλοκη και εκκεντρική. Και δεν ακολούθησε τα συμβατικά μονοπάτια. Δεν παντρεύτηκε ποτέ και είχε έντονες φιλίες και πλατωνικές αγάπες, κυρίως στον κύκλο των καλλιτεχνών και διανοουμένων. Μια από τις πιο γνωστές σχέσεις της ήταν με τον ζωγράφο Pavel Tchelitchew, με τον οποίο μοιράζονταν το πάθος για το παράξενο και το αποκλίνον.

Ήταν ανοιχτά υποστηρίκτρια των LGBTQ+ κοινοτήτων της εποχής, παρέχοντας στέγη και υποστήριξη σε πολλούς ομοφυλόφιλους καλλιτέχνες που τότε αντιμετώπιζαν κοινωνικό αποκλεισμό. Πολλές από τις σημαντικές φιλίες και φημολογούμενες ερωτικές σχέσεις, παρέμειναν στο περιθώριο της δημόσιας ζωής λόγω της εποχής και των κοινωνικών ταμπού.

Μία τέτοια φιλική/ ρομαντική σύνδεση τής καταλόγισαν με τη Marilyn Monroe. Αν και ο δεσμός τους δεν ήταν ρομαντικός με την παραδοσιακή έννοια, οι δυο τους μοιράζονταν μια έντονη πνευματική σχέση και αγάπη για την τέχνη και τον μοντερνισμό. Η Sitwell, που επισκέφθηκε το Χόλιγουντ για να γράψει ένα σενάριο για την δική της εκκεντρική ζωή και προσωπικότητα, γνώρισε την Marilyn, την οποία θαύμασε ως ένα είδος μυθικού πλάσματος, που η δημόσια εικόνα της συχνά δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα.

Η Sitwell διατηρούσε επίσης μια σειρά από βαθιές φιλίες με σημαντικές γυναικείες μορφές της εποχής, όπως η Vita Sackville-West και η Gertrude Stein, που πιθανόν να είχαν και ερωτικές πτυχές, αν και ποτέ δεν επιβεβαιώθηκαν πλήρως. Η σεξουαλικότητά της θεωρείται από τους μελετητές πως ήταν πολυδιάστατη και ανοιχτή, κάτι που ενίσχυε την εκκεντρική και προοδευτική φύση της.

Σχέσεις και συνεργασίες των άκρων

Ως νέα καλλιτέχνιδα, και ποιήτρια υποστήριξε διάφορους συγγραφείς, ανάμεσά τους τον Aldous Huxley και τον Wilfred Owen. Δεν δίσταζε όμως ούτε να δημιουργεί εχθρούς, ούτε να συγκρούεται δημόσια μαζί τους – πιο γνωστή ήταν η συνεχιζόμενη διαμάχη της με τον θεατρικό συγγραφέα Noël Coward.
Η κόντρα ανάμεσα στην Edith Sitwell και τον Noël Coward ξεκίνησε στα 1920s, σε μια εποχή που και οι δύο διαμόρφωναν το τοπίο της βρετανικής τέχνης και λογοτεχνίας με εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις. Η Sitwell, με το εκκεντρικό της στυλ, τις πειραματικές ποιητικές φόρμες και την ανοιχτή της προοδευτικότητα, θεωρούσε τον Coward ως έναν εκφραστή μιας πιο επιφανειακής, ελαφριάς κουλτούρας — ένα «σύμβολο της κοινωνικής ευτέλειας», κατά τη δική της ορολογία.

Από την πλευρά του, ο Noël Coward — που ήταν γνωστός για το αιχμηρό του χιούμορ και το στυλάτο, κομψό ύφος — αντιπαθούσε την «υπερβολική» και επιτηδευμένη φύση της Sitwell, που θεωρούσε πομπώδη και ψευδή. Η σπίθα άναψε όταν η Sitwell δημοσίευσε κριτικές και άρθρα όπου υπονόμευε την ποιότητα των θεατρικών έργων και της καλλιτεχνικής παραγωγής του Coward, χαρακτηρίζοντας τον ανούσιο και επιφανειακό. Ο Coward απάντησε με ειρωνικά σχόλια, συχνά μέσω των έργων του και δημόσιων συνεντεύξεων, σατιρίζοντας τη Sitwell ως μια «θεατρίνα της ποίησης» που «φορούσε πολλά δαχτυλίδια και λίγη ουσία». Σε ένα από τα θεατρικά του έργα, ο Coward ενσωμάτωσε έναν χαρακτήρα που σατίριζε την «εκκεντρική ποιήτρια με τα φτερά και τις μεγάλες καρφίτσες», σαρκάζοντας ευθέως την εικόνα της Sitwell. Από την άλλη, η Sitwell σε μια περίσταση, περιέγραψε δημόσια τον Noël Coward ως «τόσο συναισθηματικό όσο μια χαρτοπετσέτα για το τσάι», μια δήλωση που δημιούργησε έντονες αντιδράσεις.

Η αντιπαράθεση δεν ήταν μόνο προσωπική, αλλά και ιδεολογική. Η Sitwell ήταν υπέρμαχος μιας μοντερνιστικής και πειραματικής τέχνης με βαθιά πνευματικότητα, ενώ ο Coward εκπροσωπούσε μια πιο εμπορική, λαϊκή και εύπεπτη μορφή ψυχαγωγίας. Η κόντρα τους εκφράζει ευρύτερες αντιθέσεις της εποχής: το βάθος απέναντι στην επιφάνεια, το πειραματικό απέναντι στο παραδοσιακό. Παρά τις προσβολές και τις αψιμαχίες, η αντιπαλότητα αυτή έδωσε ένα μοναδικό χρώμα στον πολιτιστικό διάλογο της εποχής, επιβεβαιώνοντας πως ακόμα και η αντιπαράθεση μπορεί να είναι δημιουργική.

Το στιλ της ως σκηνικό

«Δεν είμαι εκκεντρική. Απλώς είμαι πιο ζωντανή από τους περισσότερους ανθρώπους. Είμαι ένα αντιπαθές ηλεκτρικό χέλι πεταμένο σε μια λίμνη με χρυσόψαρα», εξηγούσε η Edith στο περιοδικό Life το 1963, έναν χρόνο πριν τον θάνατό της. Αντί να προσπαθήσει να προσαρμοστεί στο συμβατικό και να ακολουθήσει τις τάσεις της μόδας εκείνης της εποχής, η Sitwell όρμησε με πλήρη ταχύτητα προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η εκκεντρικότητα της Edith δεν περιοριζόταν μόνο στην τέχνη της, αλλά εκδηλωνόταν καθημερινά μέσω του στιλ της. Φορούσε μακριές μεταξωτές ρόμπες, συχνά διακοσμημένες με πολύτιμους λίθους ή κεντήματα εμπνευσμένα από βυζαντινές και αιγυπτιακές μορφές. Τα τουρμπάνια που συνήθιζε να φορά την έκαναν να μοιάζει με σύγχρονη ιέρεια ή θεά, προκαλώντας συχνά αίσθηση και δέος όπου κι αν εμφανιζόταν ενώ είχε ιδιαίτερη αδυναμία στα φορέματα, του οίκου των Plantagenets αλλά και τα περίφημα δαχτυλίδια της.

Η ίδια είχε πει πως το ντύσιμο ήταν γι’ αυτήν τρόπος να ξεφύγει από τους περιορισμούς της κοινωνίας και να δημιουργήσει έναν προσωπικό μύθο. Η εκκεντρικότητα δεν ήταν απλώς εμφάνιση — ήταν το προσωπικό της δράμα και αντίσταση. «Θεωρούνταν μια απίθανη και αναχρονιστική fashion icon, φωτογραφιζόταν συχνά στολισμένη με τεράστια δαχτυλίδια από ακουαμαρίνα — τουλάχιστον δύο σε κάθε δάχτυλο — και καλυμμένη με ογκώδεις καρφίτσες από ημιπολύτιμους λίθους», γράφει η ιστορικός τέχνης Patricia Corbett. Δεν προκαλεί καμία έκπληξη που η Sitwell ζωγραφίστηκε από τον Roger Fry, τον Pavel Tchelitchew και τον Wyndham Lewis, φωτογραφήθηκε από τον Cecil Beaton, έγινε γλυπτό πορτρέτο από τον Maurice Lambert και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για λογοτεχνικούς χαρακτήρες του D. H. Lawrence. Αυτά είναι μόνον μερικά μόνο παραδείγματα της επιρροής της.

Μια κληρονομιά εκτός κανόνων

Η Edith Sitwell πέθανε στις 9 Δεκεμβρίου 1964, σε ηλικία 77 ετών, από εγκεφαλική αιμορραγία. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της τα πέρασε καθηλωμένη σε αναπηρικό καροτσάκι λόγω του συνδρόμου του Marfan — μιας κληρονομικής διαταραχής του συνδετικού ιστού, που είχε επηρεάσει σοβαρά την υγεία της, προκαλώντας πόνο, παραμορφώσεις και κινητικά προβλήματα.

Παρά την επιδείνωση της υγείας της, παρέμεινε πνευματικά ενεργή και δημιουργική μέχρι το τέλος αφήνοντας πίσω της όχι μόνο μια πλούσια ποιητική συλλογή, αλλά και ένα παράδειγμα ζωής που ενθαρρύνει την αυθεντικότητα και την πνευματική ελευθερία. Η εκκεντρικότητά της δεν ήταν απλώς στυλ, αλλά βαθιά πολιτική στάση και έκφραση της αληθινής της φύσης.

«Η εκκεντρικότητα», έγραψε η Edith Sitwell, «υπάρχει ιδιαιτέρως στους Άγγλους, και εν μέρει, νομίζω, εξαιτίας εκείνης της παράξενης και τόσο ικανοποιητικής βεβαιότητας περί αλάθητου που αποτελεί το γνώρισμα και το έμφυτο δικαίωμα του βρετανικού έθνους». Κι αν τυχόν αυτή η παρωχημένη δήλωση φυλετικής τελειότητας δεν είναι αρκετή για να τεκμηριώσει τον θρασύτατο ελιτισμό της Dame Edith, προσθέτει:

«Η εκκεντρικότητα δεν είναι, όπως θα ήθελαν οι πληκτικοί να μας κάνουν να πιστέψουμε, μια μορφή παραφροσύνης. Είναι συχνά ένα είδος αθώας περηφάνειας και ο άνθρωπος με ιδιοφυΐα ή αριστοκρατική καταγωγή θεωρείται συχνά εκκεντρικός, επειδή δε φοβάται». Η ίδια δεν ήταν μόνο το προϊόν της οικογένειάς της ή της εποχής της. Η αίσθηση του εαυτού της, όπως διαμορφώθηκε, ήταν μια βαθιά ατομική πράξη αντίστασης. Ήταν μια γυναίκα που κατάφερε να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον όπου η θηλυκότητα και η καλλιτεχνική δημιουργία συχνά υπονόμευαν η μια την άλλη, και να διαμορφώσει έναν προσωπικό κόσμο στον οποίο η παράδοση και η μοντερνιστική ανανέωση συνυπήρχαν.