Έχετε πιάσει ποτέ τον εαυτό σας να γυρίζει το βλέμμα αλλού όταν μιλά ο σύντροφός σας; Να κοιτάζετε την τηλεόραση, το κινητό ή να λέτε εκείνο το «χμμ οκ» που στην πραγματικότητα σημαίνει «έλεος, κουράστηκα»; Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, αυτό το μικρό, σχεδόν αθώο φαινομενικά, σημάδι είναι ίσως το πιο ξεκάθαρο προμήνυμα του τέλους μιας σχέσης.
Ο διάσημος ψυχολόγος John Gottman, που έχει αφιερώσει δεκαετίες στη μελέτη της δυναμικής των ζευγαριών, υποστηρίζει πως ο περιφρονητικός τόνος, η ειρωνεία, το επικριτικό ή αδιάφορο βλέμμα, αποτελούν τον πιο αξιόπιστο δείκτη διάλυσης μιας σχέσης, πολύ πιο ισχυρό από την απιστία, τη συναισθηματική απομάκρυνση ή την έλλειψη επικοινωνίας.
Οι «τέσσερις καβαλάρηδες» της Αποκάλυψης σε μία σχέση
Ο Gottman αποκαλεί αυτό το φαινόμενο έναν από τους «τέσσερις καβαλάρηδες της αποκάλυψης» στις σχέσεις. Μια μεταφορά που περιγράφει τέσσερις συμπεριφορές-προάγγελους του τέλους. Η πρώτη είναι η συνεχής κριτική, εκείνη η διαβρωτική συνήθεια να επισημαίνονται διαρκώς τα λάθη του άλλου, μέχρι που η σχέση μετατρέπεται σε δικαστήριο. Έπειτα, εμφανίζεται η υπεραμυντική στάση. Το γνωστό «κι εσύ τι κάνεις, δηλαδή;», η αυτόματη ανάγκη να αντικρούετε κάθε παρατήρηση αντί να την ακούτε.
Ακολουθεί ο τοίχος της σιωπής, η στιγμή που αποσύρεστε, παύετε να απαντάτε, αφήνοντας τη σιωπή να αντικαταστήσει τον διάλογο. Κι ύστερα έρχεται ο πιο επικίνδυνος απ’ όλους, ο τέταρτος καβαλάρης: η περιφρόνηση. Είναι ο τόνος που μειώνει, το ειρωνικό χαμόγελο, το βλέμμα που γυρίζει αλλού, με απέχθεια - όλα εκείνα τα μικρά σήματα που λένε χωρίς λόγια «δεν αξίζει να ασχολούμαι» ή «σε θεωρώ κατώτερο», ακόμη κι αν δεν το πιστεύετε συνειδητά.
Σύμφωνα με τον Gottman, αυτή η στάση δεν καταστρέφει απλώς την επικοινωνία, αλλά διαβρώνει και τον σεβασμό, ακυρώνει τη συναισθηματική οικειότητα και αφήνει πίσω της μόνο ψυχρότητα. Γιατί καμία σχέση δεν πεθαίνει ξαφνικά· πεθαίνει αργά, κάθε φορά που ένας από τους δύο σταματά να ακούει, να νοιάζεται, να βλέπει τον άλλον στα μάτια χωρίς περιφρόνηση.
Το «άστο, δεν πειράζει» που καταστρέφει τα πάντα
Αν οι αγαπημένες σας φράσεις σε έναν καβγά είναι «ό,τι πεις εσύ», «δεν ξέρω, ας κάνουμε ό,τι θες», «καλά μωρέ», «ντάξει, δεν τρέχει τίποτα» ή το κλασικό «άστο, δεν πειράζει», ήρθε η ώρα να αναθεωρήσετε. Αυτές οι φράσεις, που ακούγονται σαν απόπειρα αυτοσυγκράτησης ή «ώριμης» αποστασιοποίησης, στην πραγματικότητα σημαίνουν κάτι πολύ διαφορετικό: παραίτηση. Είναι ο τρόπος με τον οποίο σταματάτε να συμμετέχετε ενεργά στη σχέση, επιλέγοντας τη σιωπή αντί για την ειλικρίνεια.
Στην αρχή μοιάζει με στρατηγική ειρήνης: «ας μην το τραβήξω άλλο, δεν έχει νόημα». Όμως, σταδιακά, αυτή η φαινομενική ψυχραιμία γίνεται τοξική αδιαφορία. Γιατί ο άλλος δεν το εκλαμβάνει πλέον ως «είμαι ήρεμος/η», αλλά «δεν με νοιάζει». Και εκεί ξεκινά η πραγματική φθορά: όταν ο σύντροφός σας παύει να νιώθει ότι τον ακούτε, ότι έχει νόημα να προσπαθήσει, ότι υπάρχει ακόμη χώρος για διάλογο.
Οι ψυχολόγοι το περιγράφουν ως “stonewalling”. Είναι μια κατάσταση όπου χτίζετε έναν αόρατο τοίχο ανάμεσά σας, πίσω από τον οποίο κρύβεται η απογοήτευση, η κούραση, ο φόβος της σύγκρουσης. Και όσο πιο συχνά καταφεύγετε σε αυτόν τον μηχανισμό, τόσο πιο παγερό γίνεται το κλίμα. Η σχέση παύει να είναι ένας ζωντανός οργανισμός και μετατρέπεται σε μια συμβίωση χωρίς παλμό, χωρίς ανταπόκριση. Γιατί, τελικά, τίποτα δεν σκοτώνει την αγάπη και τον έρωτα πιο γρήγορα από εκείνη τη σιωπή που λέει: «Μίλα όσο θέλεις, πες ό,τι θες, εγώ έχω ήδη αποχωρήσει».
Η ειρωνεία κρύβει επιθετικότητα
Σε μία σχέση η ειρωνία δεν έχει πλάκα. Είναι η μάσκα που φορά η επιθετικότητα για να μην τη δουν. Το ειρωνικό γέλιο, οι «έξυπνες» προσβολές που σερβίρονται με χαμόγελο, τα σαρκαστικά σχόλεια και οι «πλάκες» που αφήνουν τον σύντροφό μας να γελά με αμηχανία. Όλα αυτά δεν είναι αστεία, αλλά μικρές, υπολογισμένες εκρήξεις εξουσίας. Στιγμές όπου ο ένας παίρνει ύψος και ο άλλος μικραίνει.
Η ειρωνεία δεν στοχεύει να ενώσει, αλλά να εκθέσει. Δεν σε κάνει να γελάς μαζί με τον άλλον, αλλά με τον άλλον. Είναι μια μορφή άμυνας, ένα καμουφλαρισμένο «σε απορρίπτω πριν προλάβεις να με απορρίψεις εσύ». Και συχνά, πίσω της κρύβονται πιο προσωπικοί φόβοι: φόβος οικειότητας, φόβος ευαλωτότητας, φόβος ότι αν είμαστε ειλικρινά τρυφεροί, αν μιλήσουμε για τα πραγματικά μας συναισθήματα (θετικά ή αρνητικά) τη δεδομένη στιγμή, θα μας θεωρήσουν αδύναμους. O Gottman το έθεσε ξεκάθαρα: «Όταν επικοινωνούμε με περιφρόνηση, είμαστε αμείλικτοι. Η ειρωνεία και η κοροϊδία είναι τρόποι να δείξουμε στον άλλον ότι τον περιφρονούμε».
Κι η περιφρόνηση, λένε οι ειδικοί, είναι το πιο δηλητηριώδες στοιχείο μιας σχέσης. Πιο τοξικό κι απ’ τον θυμό. Γιατί ο θυμός φανερώνει ότι κάτι μας πλήγωσε. Η ειρωνεία, όμως, δηλώνει αδιαφορία, έστω και επίπλαστη. Είναι σαν να λέμε «το θεωρώ όλο αυτό αστείο» ή «δεν αξίζεις καν να σε πάρω στα σοβαρά». Στην αρχή, μοιάζει ασήμαντο. Ένα σχόλιο στο τραπέζι μπροστά σε φίλους, μια φράση «μεταξύ σοβαρού και αστείου». Αλλά η επανάληψη χτίζει τοξική οικειότητα, δημιουργώντας σταδιακά απόσταση.
Όταν η ψυχρότητα γίνεται ασθένεια
Η περιφρόνηση δεν σκοτώνει μόνο τη σχέση αλλά φθείρει και το σώμα. Η επιστήμη έχει αρχίσει εδώ και χρόνια να καταγράφει κάτι που η ψυχή γνωρίζει ήδη: όταν ζείτε μέσα σε συνεχή ένταση, ειρωνεία και σιωπηλή απόσταση, το σώμα το νιώθει. Δεν πρόκειται απλώς για ψυχολογική κόπωση αλλά και για βιολογική φθορά. Έρευνες του Ινστιτούτου Gottman και πανεπιστημίων όπως του Berkeley και του Washington έχουν δείξει ότι τα ζευγάρια που αλληλεπιδρούν με περιφρόνηση, φωνές, ειρωνείες, βλέμματα αποδοκιμασίας και σιωπή, παρουσιάζουν αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες. Η κορτιζόλη, όταν παραμένει διαρκώς υψηλή, αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα, επηρεάζει την καρδιά, την πέψη, ακόμη και τον ύπνο.
Με άλλα λόγια, η τοξικότητα της επικοινωνίας μεταφράζεται σε πραγματική ασθένεια. Όταν το σώμα βρίσκεται σε μόνιμη κατάσταση άμυνας απέναντι σε έναν άνθρωπο που υποτίθεται ότι αγαπάτε, αρχίζει να αντιδρά σαν να απειλείται. Οι καρδιακοί παλμοί ανεβαίνουν, το σώμα παράγει φλεγμονές και η καθημερινότητα μετατρέπεται σε πεδίο μάχης που αφήνει σημάδια και στο νευρικό σύστημα.
Η ψυχρότητα, λοιπόν, παράγει σωματική και ψυχική κόπωση. Η σχέση παύει να είναι χώρος ασφάλειας και γίνεται πηγή στρες. Ο οργανισμός το εισπράττει, όπως εισπράττει και το μυαλό την αίσθηση απόρριψης. Γιατί ο εγκέφαλος δεν ξεχωρίζει την απόρριψη από την απειλή και αντιδρά και στα δύο με τον ίδιο τρόπο: αμύνεται.
Η συναισθηματική απομάκρυνση, όμως, δεν ξεκινά από μια μεγάλη προδοσία. Ξεκινά σιωπηλά, από ένα βλέμμα που υποτιμά, ένα «ναι, καλά» που δηλητηριάζει, ένα «ό,τι πεις» που σημαίνει «έχω πάψει να σε υπολογίζω». Κι εκεί, στην αρχή αυτής της φαινομενικής αδιαφορίας, γεννιέται το τέλος. Γιατί πριν πεθάνει η αγάπη, πεθαίνει η ενσυναίσθηση. Και χωρίς αυτήν, τίποτα δεν μπορεί να επιβιώσει: ούτε η σχέση, ούτε το σώμα που τη βιώνει.
