«De-center men»: Τι σημαίνει να αποκεντρώσεις τους άνδρες από τη ζωή σου;

Αυτό που διαμορφώνεται σταδιακά είναι μια ανδροκεντρική συγκρότηση του εαυτού, στην οποία η γυναικεία ταυτότητα αποκτά υπόσταση κυρίως μέσα από την αντανάκλαση που της προσφέρει το βλέμμα ενός άνδρα. Ο άνδρας δεν είναι απλώς ερωτικός σύντροφος αλλά καθρέφτης, επικυρωτής, τελεσίδικος μάρτυρας της «αξίας» της.

Η ποπ κουλτούρα ως προγραμματισμός επιθυμιών: Το Bechdel Test και το σύνδρομο της «συναισθηματικής μονοθεΐας»

Η Σταχτοπούτα δεν περίμενε να βρει τον εαυτό της. Περίμενε να τη βρει ο Πρίγκιπας. Και όταν τον βρήκε, όλα τα υπόλοιπα (τραύμα, ταξική καταπίεση, απώλεια γονέων, κακοποίηση από την οικογένεια) απλώς… εξαφανίστηκαν. Σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Το αφήγημα ότι ο έρωτας σώζει, ολοκληρώνει, επαναφέρει στην «αληθινή ζωή», έχει εμποτίσει όχι μόνο τα παιδικά παραμύθια, αλλά και τον σύγχρονο πολιτισμό.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το Bechdel Test, το οποίο πρωτοπαρουσιάστηκε από την Alison Bechdel το 1985, σε ένα κόμικ με τίτλο Dykes to Watch Out For. Το τεστ γεννήθηκε σχεδόν σαν αστείο. Μια γυναίκα λέει πως δεν βλέπει καμία ταινία εκτός αν πληροί τρία απλά κριτήρια: (1) υπάρχουν τουλάχιστον δύο γυναικείοι χαρακτήρες, (2) που έχουν όνομα, και (3) μιλούν μεταξύ τους για κάτι άλλο εκτός από άνδρες.

Θα έλεγε κανείς πως αυτό είναι το απολύτως στοιχειώδες. Κι όμως, η πλειοψηφία των mainstream ταινιών δεν περνά αυτό το τεστ. Όχι επειδή λείπουν οι γυναικείοι ρόλοι, αλλά επειδή οι γυναίκες υπάρχουν κυρίως ως σχέσεις προς τους άνδρες: κόρες, σύζυγοι, ερωμένες, θύματα, αντικείμενα του πόθου ή αφηγηματικά τρόπαια. Σπάνια εμφανίζονται απλώς ως άνθρωποι με δικές τους αποστολές, πάθη, πνευματικές πορείες και ατζέντες. Το Bechdel Test, λοιπόν, αναδεικνύει πόσο ανδροκεντρική είναι η φαντασία μας ακόμα και όταν η εικόνα δείχνει «προοδευτική». Η απουσία των γυναικών ως υποκειμένων είναι περισσότερο αρχιτεκτονική απόφαση από ατύχημα. Ορίστε μια fun δραστηριότητα: Την επόμενη φορά που θα βγείτε με τις φίλες σας, κάντε το Bechdel Test για να δείτε πόσο μεγάλο ή μικρό μέρος της συνάντησης περιστρέφεται γύρω από άνδρες. Συζύγους, συντρόφους, πρώην, situationships, άντρες που ήταν κι άνδρες που δεν υπήρξαν ποτέ.

Σειρές όπως το Sex and the City, αν και πρωτοποριακές για την εποχή τους, στην ουσία κανονικοποίησαν ένα συγκεκριμένο είδος γυναικείας ταυτότητας: την ερωτικά διαθέσιμη, διαρκώς συναισθηματικά απασχολημένη γυναίκα, η οποία, παρά την καριέρα και τις φιλίες της, έχει ως κεντρικό άξονα ζωής τον ανδρικό έρωτα. Όχι τη δημιουργία, όχι τη φιλία, όχι την πολιτική, όχι την πνευματική πορεία αλλά τον άνδρα. Αυτή η δομή επιβιώνει μέχρι σήμερα, σε κάθε ρομαντική κομεντί, σε κάθε guilty pleasure σειρά του Netflix.

Τη ροπή αυτή στο ανδρικό βλέμμα, φαίνεται να αναφέρει και η ίδια η σειρά σε ένα meta-σχόλιο: «Το μόνο που λέμε πια είναι για τον Big ή για όρχεις ή για μικρά πέη. Πώς γίνεται τέσσερις τόσο έξυπνες γυναίκες να μην έχουν τίποτα άλλο να συζητήσουν πέραν από γκόμενους!».

Ήταν η Miranda. Επεισόδιο πρώτο, δεύτερη σεζόν. Η Carrie μόλις είχε χωρίσει για πρώτη φορά με τον Big κι ο καινούργιος σύντροφος της Charlotte είχε την ενοχλητική συνήθεια να αγγίζει τα γεννητικά του όργανα δημόσια. Η Miranda αγανακτούσε με την κουβέντα που στροβιλιζόταν ξανά και ξανά γύρω από τον ίδιο Ήλιο: το αντρικό βλέμμα, την αντρική απουσία, την αντρική εξουσία.

Αυτή η συναισθηματική μονοθεΐα, η πίστη πως μόνο η ρομαντική σχέση έχει το δικαίωμα να ορίζει την ευτυχία μας, έχει διαμορφώσει γενιές γυναικών που βλέπουν τη φιλία ως στήριγμα μέχρι να έρθει ο Ένας. Που μαθαίνουν να «περιμένουν το τέλος της ταινίας» όπου όλα θα λυθούν δια μαγείας. Και τελικά, που πιστεύουν ότι η ερωτική αναγνώριση έχει μεγαλύτερη αξία από την αυτογνωσία, την αδελφικότητα ή τη δημιουργία.

Το αποτέλεσμα δεν είναι μόνο φαντασιακό. Είναι και πολιτικό. Γιατί μια γυναίκα που μεγαλώνει με την ιδέα ότι ο άνδρας είναι το απόλυτο νόημα, θα δυσκολευτεί πολύ περισσότερο να αρνηθεί σχέσεις που τη βλάπτουν, να θέσει όρια, να μείνει μόνη με αξιοπρέπεια, να επενδύσει σε κοινότητες, δίκτυα και εναλλακτικές μορφές αγάπης.

Κι όμως, ειρωνικά, μια από τις πιο ριζοσπαστικές ατάκες του Sex and the City έρχεται από τη Charlotte: "Maybe our girlfriends are our soulmates, and guys are just people to have fun with." (Ίσως οι φίλες μας να είναι οι αδελφές ψυχές μας και οι άντρες απλώς άτομα με τα οποία περνάμε καλά.). Οι πόλεις μας είναι χτισμένες για ετερόφυλους συντρόφους και πυρηνικές οικογένειες. Όχι για φιλίες. Δεν μετακομίζεις ποτέ κοντά στην κολλητή σου. Μετακομίζεις κοντά στη δουλειά σου ή στον άνδρα που ερωτεύτηκες.

Δεν χρειάζεται όλες οι γυναίκες να βλέπουν τον κόσμο έτσι, ούτε υπάρχει σκοπός να εξισώσουμε την πλατωνική αγάπη με τη ρομαντική. Είναι απόλυτα θεμιτό να μην σε γεμίζουν μόνο οι φιλικοί ή οικογενειακοί δεσμοί, τα χόμπι, η δουλειά σου, τα παιδιά σου, τα επιτεύγματά σου. Όμως η ατάκα αυτή είναι μια ρωγμή στο σενάριο. Μια πιθανότητα. Μια πρόταση ανακατανομής του νοήματος.

Κι ίσως αυτό είναι το πρώτο βήμα: να αναγνωρίσουμε πως υπάρχει τρόπος να ξαναγράψουμε το αφήγημα του έρωτα με εμάς στο κέντρο κι όχι εκείνον (τον όποιο «εκείνον»).

Ο έρωτας δεν είναι εχθρός

Το πρόβλημα δεν είναι η επιθυμία για συντροφικότητα. Ούτε η ανάγκη για ρομαντική σύνδεση. Το πρόβλημα αρχίζει όταν αυτή η ανάγκη μονοπωλεί το ψυχικό και υπαρξιακό πεδίο, λειτουργώντας ως μοναδική πηγή νοήματος, ασφάλειας ή αυτοεκτίμησης.

Πρόκειται για μια παραμορφωμένη εκδοχή του έρωτα, όχι ως συνάντηση αλλά ως αναπλήρωση ελλείμματος. Δεν αγαπώ, αλλά ζητώ να με αγαπήσουν. Όχι για να μοιραστώ, αλλά για να νιώσω ότι υπάρχω. Όταν η ανάγκη για ερωτική επικύρωση μετατρέπεται σε υπαρξιακή προϋπόθεση, τότε η αγάπη γίνεται ιδεολογία, όχι εμπειρία.

@enigivensunday #grwm #datingadvice #relationshipadvice ♬ original sound - Eni

«De-center men» λένε πολλές φεμινίστριες του εξωτερικού, δηλαδή αποκεντρώστε τους άνδρες από τη ζωή σας. Όπως στην πολιτική θεωρία η αποκέντρωση σημαίνει το πέρασμα της εξουσίας από το κέντρο προς την περιφέρεια, έτσι κι εδώ μιλάμε για το πέρασμα της σημασίας από τους άνδρες προς… όλα τα υπόλοιπα. Δεν πρόκειται για μίσος προς το άλλο φύλο, ούτε για στείρα αυτονόμηση. Πρόκειται για μια αναδιανομή της προσοχής, της ενέργειας και της επιθυμίας. Είναι το να παύεις να βλέπεις τον εαυτό σου μέσα από τα μάτια ενός (υποθετικού ή υπαρκτού) άνδρα.

Ως εκ τούτου, δεν είναι πράξη μίσους, αλλά πράξη αποσυμπίεσης. Απομάκρυνσης από το στενό, σχεδόν αποπνικτικό, πλαίσιο που επιβάλλει η ανάγκη να έχει κάποιος ρόλο «κεντρικού προσώπου» στη δική μας αφήγηση. Δεν είναι απονέκρωση της ανάγκης για αγάπη, στήριξη, αναγνώριση και εγγύτητα. Είναι ένα κάλεσμα να αρπάξουμε το τιμόνι της ζωής μας και να το στρίψεις αλλού. Όχι μακριά από τους άνδρες αλλά πέρα από αυτούς. Φυσικά, οι άνδρες δεν είναι το μόνο πράγμα που θα έπρεπε να «αποκεντρώσουμε» από τις ζωές μας (είτε είμαστε single είτε σε σχέση). Οι δουλειές μας, οι γονείς μας, οι κοινωνικοί μας ρόλοι είναι άλλοι παράγοντες που θα έπρεπε να αποκεντρώσουμε, με στόχο μεγαλύτερη ελευθερία κι αυτονομία.

Η επιστήμη επιβεβαιώνει

Οι ψυχολογικές έρευνες των τελευταίων δύο δεκαετιών αναδεικνύουν συστηματικά τη σημασία της ενδογενούς πηγής νοήματος για τη συναισθηματική σταθερότητα. Η Carol Gilligan, ψυχολόγος και φεμινίστρια, έχει γράψει εκτενώς για το πώς τα κορίτσια στην εφηβεία «χάνουν τη φωνή τους» καθώς κοινωνικοποιούνται για να ευχαριστούν και να σχετίζονται, συχνά εις βάρος της προσωπικής τους αυθεντικότητας. Έρευνες από το University of Missouri και το Harvard Medical School έχουν δείξει ότι γυναίκες με έντονη προσωπική ταυτότητα, αυτοτελείς στόχους και σταθερό κοινωνικό δίκτυο ανεξάρτητα από την ερωτική τους κατάσταση παρουσιάζουν χαμηλότερα ποσοστά αγχώδους δυσφορίας, καλύτερη διαχείριση κρίσεων και υψηλότερη ικανοποίηση από τη ζωή.

@sourinotsouri

gonna start posting more about how i’ve learned to decenter men and dating. don’t you worry !!

♬ original sound - lilia hope souri

Αντίθετα, η διαρκής συναισθηματική προσκόλληση και ειδικά σε αντικείμενα ενδιαφέροντος που παρουσιάζουν ασυνέπεια ή συναισθηματική απουσία, σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα εσωτερικευμένου άγχους, καθώς και τάσεις αυτοακύρωσης σε καθημερινές επιλογές και μακροπρόθεσμα σχέδια.

Δεν πρόκειται για ιδεολογική θέση αλλά για καθαρά πραγματολογικό εύρημα: η γυναίκα που παύει να βλέπει τον άνδρα ως κέντρο του κόσμου της, κερδίζει έδαφος στη σχέση με τον εαυτό της και, ειρωνικά, αυξάνει και τις πιθανότητες να σχετιστεί αυθεντικά, χωρίς παραμορφωτικούς φακούς ανάγκης ή εξιδανίκευσης.

the best thing u can do for ur long-term happiness is decenter men from your life and strengthen your female friendships trust me

— alive girl 🇵🇸 ☭ (@sun_bummer) April 1, 2024

Η μετατόπιση του άξονα: μια πράξη εσωτερικής κυριαρχίας

Τι σημαίνει, λοιπόν, να πάψει η ανδρική επικύρωση να λειτουργεί ως πυρήνας νοήματος; Σημαίνει:

• Να μην είναι η ερωτική σχέση η βασική πηγή ταυτότητας.
• Να αναρωτηθούμε: Τι θέλει το σώμα μου, πώς μπορώ να προσφέρω στις φίλες μου, ποια είναι η κοινότητά μου, τι ιστορίες λέμε όταν δε μιλάμε για άνδρες
• Να μη χτίζουμε τις αποφάσεις μας πάνω στην πιθανότητα ή την επιθυμία να παραμείνει κάποιος στη ζωή μας.
• Να επιτρέπουμε στον πόνο να υπάρχει χωρίς να τον ερμηνεύουμε ως απόδειξη δικής μας ανεπάρκειας.
• Να καλλιεργούμε δικές μας σταθερές: φιλίες, δημιουργικά πεδία, θεσμούς αυτοφροντίδας, διανοητικά ενδιαφέροντα.
• Να επιλέγουμε συντρόφους που δεν είναι σωτήρες ούτε θεοί αλλά άνθρωποι και να αποχωρούμε όταν δεν μπορούμε να υπάρξουμε πλήρως δίπλα τους.

Η μετακίνηση από τον ανδρικό άξονα δεν καταργεί την αγάπη. Ίσα-ίσα, απελευθερώνει τη δυνατότητα της αγάπης χωρίς εξάρτηση. Είναι μια πράξη πνευματικής ωριμότητας, όχι ιδεολογικής αντίδρασης. Προσοχή: το «decenter men» δε θα εξαφανίσει την πατριαρχία αφού -ως σύστημα- δεν την αναπαράγουν μόνο οι άνδρες αλλά και οι γυναίκες, στις φιλίες, στους γάμους, στις αναπαραγωγικές επιλογές, στα όνειρα για το μέλλον. Η αφήγηση της αποκέντρωσης, αν μείνει στη σφαίρα του ατομικού, δεν ανατρέπει το σύστημα. Μπορεί απλώς να γίνει μια άλλη μορφή προσαρμογής σε αυτό, ένα νέο trend αυτοβελτίωσης με άλλο περιτύλιγμα. Αν θέλουμε αληθινή απελευθέρωση, χρειαζόμαστε κάτι παραπάνω από αποχή. Χρειαζόμαστε ανατροπή. Όχι μόνο των ανδρών από τα κέντρα εξουσίας κι επιθυμίας, αλλά ολόκληρων συστημάτων που έχουν χτιστεί για να τους κρατούν εκεί. Στόχος είναι να αποκαθυλώσουμε αυτό που η πυρηνική οικογένεια, ο δυτικοκεντρισμός και η πατριαρχία έχουν ιστορικά τοποθετήσει στην κορυφή της ιεραρχίας.

Στο τελευταίο επεισόδιο του podcast «Έχεις Δύο Λεπτά;», η Ειρήνη Ζουρνατζή και η Έλενα Πάκου μπαίνουν σε μια κουβέντα απαλλαγμένη από στερεότυπα και «πρέπει». Μιλούν με ειλικρίνεια, χιούμορ και τσαγανό για τη σημασία της γυναικείας αυτονομίας, τις σχέσεις που μας κρατούν πίσω, τους φόβους που ντύνουμε με δικαιολογίες και για εκείνες τις στιγμές που ξέρεις βαθιά μέσα σου πως έχει έρθει η ώρα… να φύγεις. Καλή ακρόαση!